قوپونتولار: تورکجه اوزرینه دوشونمه لر

1.      گَلوْووز(gelovuz):"منم‌لیک ائدن، تئز قورشانان، اؤزونو قاباغا آتان"معناسیندا اولان و چاراویماق‌دا یاشادیغی‌نی اؤیرندیییم سؤزجویون gelouz سؤیله‎ییشی اولدوغونو دا بیلگیصاحبی دوست‌لار بیلدیردی‌لر. کلمه‌نین قیلاووز سؤزجویونون بیر ده‌ییشگه‎سی اولدوغوآچیق گؤرونور. کله‌بوْز یئر آدی اوزرینه یازدیغیم یازی‌دا قیلاووز سؤزجویونوآراشدیردیم. بوردا یازیلاجاق یئنی بیر فیکریم اولمادیغی اوچون، او مسأله‌یه گیرمکاحتیاجی قالمیر. کله‌بوز>*کله‌ووز/*kelevüz>گلووز اولاراق آچیقلانابیلر.

2.     میت(mit):"شار، فارسجاسی: تیله". سؤزجویومیانادان درله‌میشدیم. اوردا داها چوخ یومرولانان پالچیق‌دان حاضیرلانان شارا(بعضنده پیشیریلیر) بو آد وئریلیردی و اوشاق‌لار اوینادیردی‌لار. باشقا بیر یئردهوارمی؟ بیلمیرم. آنادولودا(بوْلو)، دار بیر آلان‌دا، "گیرده‌کان/جویز اویونونداقازانیلان قوْز/گیرده‌کان" معناسیندادیر. آیریجا موغلا(فتحیه)دا"چلیک-چوماق/چیلیک آغاج" اویونونا بو آد وئریلیر. آنادولودا مت(met) بو معنادا داها یایقین ساییلیر.بیزیم میت ده بونلاردان آیریلماز. اصلینده چیلیک آغاج اویونوندا،"چیلیک/چیلینگ" معناسیندا اولان سؤزجوک، زامانلا گیرده‌کان اویونو و شاراویونونا دا گئچیب و یئرلشیبدیر. کلمه‎نین قایناغینا گلینجه ارمنیجه mét دن گلدییی دوشونولور و اصلینده چیلیک-آغاجاویونو معناسیندایمیش. آغیزلاردا میتدیک، بیچیمی‎نده بیر سؤزجویون اولدوغونو دابیلیریک. بو ایسه *میتلیک>میتدیک اولاراق آچیقلانمالی‌دیر دییه دوشونورم.آیریجا لهجه‌لریمیزده مازی و موْزو(mozu)دا بو معنادا واردیر. بو ایسهفارسجا مازو "پالیت آغاجی، قوزالاق"دان گلدییی آچیق ساییلیر. تورکیهتورکجه‎سینده مازی (mazı)،پالیت(>بلوط) آغاجی‌نین میوه‎سی معناسی یانیندا، آغاجین اؤزونه ده وئریلنآددیر. مازی>موْزو حادثه‎سینه گلینجه، یووارلاشما حادثه‎سی، آذربایجان وآنادولو آغیزلاریندا، داغینیق اولاراق گؤرونور. مثلا بیر قوشچولو(اورمو یاخین‌لاریندابیر شهرجیک) دوستوموزدان، ایللر اؤنجه، بؤلگه‌ده یاغ یئرینه یوْغ(yoğ) سؤیله‌ندییی‌نیاؤیرنمیشدیم. اونوتمادان بونو دا یازیم؛ ماراغا آغزیندا میته‌گؤز(=بالاجا گؤز،نارین گؤزلو آدام) دئییمی‌ اصلینده "میت گؤز"دن گلیشمیش اولابیلر. آنجاقمیده "اویونا قاتیلان آشیق" معناسیندا چاراویماق‌دان درلنن سؤزجوک، میتهایله بیرلشدیریله‎بیلر. بونلاردان میت سؤزجویونون ده‎ییشگه‌لری ساییلابیلیرلر.

3.     گَلیم(gelim):"روشد، گلیشمه". دانیشیق دیلینده "اوشاغینتوون گلیمی آزدیر" کیمی دئییم‌لر ایچینده ایشلک‌دیر. آنادولودا یئنیتورکجه‎ده اؤنریلن مدّ(≠ جزر) قارشیلیغیگلیم‎دن باشقا، ماراش و هاتای(آنتاکیا)دا گلیم "وئریم، بهره" معناسیندادیرو بعضی آغیزلاردا "گلیش، گلمک" معناسی دا داشیماق‌دادیر. مثلا ددهقورقوت‌دا "گلیملی، گئدیملی دونیا، سون اوجو اؤلوملو دونیا"شعرسی(=شاعرانه، شعر کیمی) جومله‌لرده گئچر بو سؤزجوک. گلیم'ین تؤره‎ییشی آچیق‌دیر. ـم اکی‌نین تؤره‌تمه‌لرینده"بیر یوللوق، بیر دفعه‌لیک" معناسی اولدوغونو یازمیشام. ددهقورقوت‌ سؤزلرینده ده اولدوغو کیمی، دونیایا بیر یول گلینیر، دونیادان دابیر یول گئدیلیر. نه ایسه کلمه‎نین یازی دیلیمیزه قازاندیریلماسیندا فایدا واردییه دوشونورم.

4.     خومبال(xumbal):"ساخسی سَنَک(=سهنگ)، کوپ". زنجان آغزیندان درلنمیش‌دیر.کلمه‎نین فارسجا خم=خُنب ایله ایلگی‌سی آچیق گؤرونور. آنجاق فارسجادا خُنبره ده بومعنادا واردیر. ایلک اوْدلو سلاح‌لاردا یاناجاغی ساخسی قاب‌لاردا قویوب دوشماناوزرینه آتیلدیغی اوچون، بو سؤزجوک عثمانلیجادا، فارسجادان آلیناراق او سلاح‎لاراوئریلمیش‎دیر. فارسجایا گئری گلن کلمه، تورکجه‌لشمیش قومباره بیچیمی یانیندا،خمپاره شکلینی ده آلدی. سانکی کلمه خُم+ پاره سانیلمیش. بو گون تورکیه تورکجه‎سیندهقومبارا(kumbara) "اوشاق‌لارین پول بیریکدیردییی قاب، دخیل(=قُلک)"معناسیندادیر و سلاح آدی اولاراق خومبارا (humbara) یاشاماق‌دادیر.زنجان‌داکی بیچیم‌ده، کلمه سونونداکی سسلی دوشموش و ر>ل حادثه‎سی یاشانیب‌دیر.کلمه‌نین بیر ده‎ییشگه‎سی ده خومبول(xumbul) اولاراق آغیزلاریمیزدا(مثلا ماراغا آغزیندا) یاشاماق‎دادیر و"قارنی بؤیوک، سَنَک کیمی گؤرونن آدام" دئمک‎دیر. بوردا بیر ایره‌لی‌له‌ییجیبنزشمه(progressive assimilation) یاشانمیش‌دیر.

5.     شیرشیر(şırşır):"چاغلایان، شلاله، آبشار". کلمه آنادولو آغیزلاریندانقارص لهجه‎سینده‌ ده واردیر. آشاغی-یوخاری هر کندیمیزده اَن آز بیر شیرشیر وار. بوگون‌لر،شیرشیر'لار، گزیجی‌لرین ان سئودیک‌لری نوقطه‌لردنساییلیرلار. کلمه‎نین قورولوشو آچیق‌دیر و سس تقلیدینه دایانیر. تورکیه تورکجه‌سیندهبو معنادا، چاغلایان و شلاله واردیر. چاغلایان، چاغلاغان بیچیمی‎نده ده گؤرونور وچاغلاماق "شاققیلداماق، جوشماق، گورولتویله آخماق" دان گلیر. بو فعلیمیز ایسه سستقلیدینه دایانیر، شاققیلداماق فعلینده اولدوغو کیمی. آیریجا دیلیمیزده چاغیلتی"آخار سویون چیخاردیغی سس" اولاراق دا یاشار. شلاله (şelale) ایسه عربجه‌دن آلینتی‌دیر. عربجه‌ده داها چوخ شلال شکلی واردیر وشَلَّ(=دوردو، آخسادی و) فعلیندن گلمک‌ده‌دیر. شیرشیر یازی دیلیمیزه دهآلینابیلر. عربجه شلاله‎ده اویغون و داها آنلاشیلیر اولدوغو بللی‌دیر.

6.     یاتی(yatı):"یاتماق یئری، یاتماق واختی" سؤزجویو ماراغاداائشیتمیشم. سانیرام باشقا یئرلرده ده واردیر. تورکیه تورکجه‎سی‌نین یازی دیلیندهیاتی "گئدیلن یئرده گئجه‎نی گئچیرمک" معناسیندادیر و عربجه-فارسجا"بیتوته" قارشیلیغی کیمی گؤرونور. کلمه‎میز اسکی تورکجه‌ده (دیوانلغات الترک‌ده گئچن) وار اولان یاتیغ(yatıġ) "یوخو،یاتاجاق یئر" سؤزجویونون گلیشدیییی آچیق‌دیر. یاتیغ ایسه یاتماق فعلینهدایاندیغی شوبهه‌سیزدیر. یاتماق فعلینه گلینجه، یادماق>یایماق فعلی ایله کؤکدشاولدوغو دوشونولور.

7.     کَرَن(keren):"داما آتیلان آغاج تیر، دام تاوانی". کلمه آنادولوآغیزلاریندا دا گؤرونور و داها چوخ کَران(keran) بیچیمی‎نده‎دیر. دیاربدهان(an)دا واردیر.کلمه‎نین ارمنیجه‌دن آلینتی اولدوغونو بیلیریک. geran ارمنیجه‌ده"دیرک" معناسیندادیر.

8.     توْوسیه(tovsiye):"سابقه،اعتبار". عربجه‌دن گئچن و فارسجادا اولدوغو کیمی تورکیه تورکجه‌سینده دهیایقین اولان توصیه(tavsiye) ایله بیرلشدیرمک دوغرو اولماز. چونکو توصیه "تاپشیریق،اؤیوت، وصیت" کیمی معنالار داشیماق‌دادیر و تووسیه‌دن فرقلی اولدوغو گؤرونور.سانیرام بوگون تورکیه تورکجه‎سینده یایقین اولاراق یاشایان دوسیا(tavsiye) و قیرخ-اللیایل اؤنجه‌سینه‌جن فارسجادا دا ایشلک اولان دوسیه کلمه‎سی ایله عربجه توصیه‌نینبولاشماسی و قاریشماسیندان اورتایا چیخیبدیر بیزیم سؤزجوک. دوسیه/دوسیا ایسهفرانسیزجا dossier دن گلیر و اصلینده فرانسیزجا dos (=آرخا، چییین،سیرت) و نهایی اولاراق لاتینجه dorsum(= عینی معنادا) گلمک‌ده‌دیر. گلیشیمی چوخ آچیق ساییلماسادا، بیرموضوع اوزرینه توپلانان کاغیذ-بلگه‌لرین باغلی‎سی معناسینا گلدییی و انسان بئلینهبنزدییی و یا بئله و چییینه آتیلدیغی اوچون بو آدی آلدیغی، ادعالار آراسیندادیر. Dossier اینگیلیزجه‌ده ده وار و دوسیا سون زامانلاردا تورکیه‌ده، "پرونده"معناسی یانیندا، "فایل" قارشیلیغی اولاراق دا یایقین‎لاشیبدیر.

9.     زاکین(zakin):"قانون، قایدا". دانیشیق دیلینده، هله‌ده ائشیدیلیر.گئچمیش‌ده داها چوخ یایقین‌ایمیش. کلمه‌نین روسجا زا(zakon)دان گلدییی وقاجار دؤنمی فارسجاسیندا "قانون، روس قانونو" اولاراق گؤرولدویوبیلینیر. سؤزجویون بیر عجایب بیچیمی‌نی، دانیشیق دیلینده و بیر یاشلی آدام‌دانائشیتدیم:زَیقون(zeyqon). زا روسجا یانیندا، باشقا ایسلاو دیللرینده ده یایقین‌دیر ونهایی قایناغی‎نین آناایسلاوجا اولدوغو دوشونولور.

10.اَفَل(efel): خصوصیله اَفَل-اَفَل باخماق دئییمی ایچینده "گیجه‌لمک،چاش-باش اولوب اطرافا باخماق" معناسیندادیر. آنادولودا آفال "سرسم،گیج" معناسی داشیماقدادیر(ایسپارتا، بورسا، ترابزون/ماچکا). یازی دیلیندهاؤزللیک‌له آفاللاماق(afallamak) بیچیمی‌نده گؤرونور. بونون یانیندا آنادولو آغیزلاریندا وایستانبول تورکجه‎سینده آوال-آوال دا واردیر. سؤزلوکچولر(تیتسه، نیشانیان کیمی)کلمه‎نین کؤون آچیق اولمادیغینی یازارلار. سانیرام آشاغی‎داکی بیلگی‎لر، کلمه‌میزه ایشیقتوتابیلر؛ آولااخ(avalah) "گیج، آواناق" آنلامی‌ندا (شیران/گوموشخانه) و آوالاق گئنهده او معنادا(کاستامونو، آفیون)واردیر. یازی دیلینده آوالجا "گیج آدام کیمی،پخمه کیمی" گؤرونور. آواق دا بو اوسته‌کی معنالارا یاخین اولاراق آنادولودا واردیر.بو بیلگی‌لردن آنلاشیلان کلمه‎میز آواناق‌دان قیسالتما و پوزولما اولاجاق‌دیر.آواناق ارمنیجه‌دن آلینج اولاراق، اؤنجه‌کی یازی‌لارین بیرینده بیلدیردیییم کیمی، اوسته‌کیمعنالاردادیر. سانیرام بو ده‌ییشگه‌لرین فرقلی‌لشمه‎سی و چوخلوغو کلمه‌نینآنلاتیجی ماهیت قازانماسی‎ندان اولمالی‌دیر.

1.     قانتیرقا(qantırqa):"آتینگمی‌نی جیلووا باغلایان حلقه‌[لر]". اؤنجه یازدیغیم کیمی بو دا آتچیلیق و مینیجی‌لیک دئییم‌لریندن ساییلیر. آنادولو آغیزلاریندان ساده‌جهقارص/آرپاچای‌دا واردیر(قانتارقا اولاراق). تورکیه تورکجه‎سینده قانتارما(kantarma)"آتین دیلینی باسدیرماق صورتی ایله اونو دَنَتله‌مک ایشینه یارایان دمیرآلت" معناسیندادیر. سؤزجویون موغولجادان گلدییی و اصلینده qantar- فعلیندن"آتی گَمله‌مک، آتیننوختاسینی برک توتماق" تؤره‎دییی بیلینیر. تورکیه‌ده‌کی بیچیم، تورکجهـمه/ـما اکینه بنزتیلیرک اورتایا چیخمیش اولمالی‌دیر.

2.     شئشه‌لنمک(şéşelenmek):"منم‌لیکائتمک، اؤیونمک، بؤیوکسونمک/اؤزونو بؤیوک گؤسترمک، آسارام-کَسَرم دئمک". کلمهبو معنایا یاخین و بو بیچیمی ایله آنادولودا(آماسیا، بایبورت، قارص) واردیر و شئشه‌لمک (şéşelemek) گئنه ده بوآنلام‌دا(قارص، سیواس/قانغال، قیصری/قیزیل ویران) گؤرونور. سانیرام ششه‌لتمک(şeşeltmek) "گؤزونوآغارتماق یولویلا قورخوتماق"(قارص،بایبورت آغیزلاریندا) بیزیم فعل ایله ایلگی‌لی اولمایاجاق‌دیر و اصلیندهشاشی(=چئری، گؤزو اَیری) کلمه‎سی‎نین بیر ده‎ییشگه‌سی اولان شَشی(şeşi)دن گلمه‌لیدیر. سانیرام شئشه‌لنمک فعلینده اسکی بیر سؤزجوک گیزلی اولاراق یاشاماق‎دادیر. بوگؤروشو فعلیمیزده‌کی قاپالی é سسی‌نین وارلیغی تأیید ائدیر. منجه دیوان لغات‌ الترک‌دهگئچن سئش(séş)"ضمانت"(من آنغار سئش بئردیم=من اونا ضمانت وئردیم) ایله یارانمالی‌دیرشئشه‌لنمک فعلی. "انسانین اؤزوندن امین اولماسی، اؤزونه آرخایین اولماسی" کیمی دئییم‌لرده دیلیمیزده بو کیمی داورانیش‌‌لاریدا سؤیله‌نیر. کلمه‌ده س>ش حادثه‌سینهگلینجه، ایکینجی هجانین تأثیرینده اولمالی‌دیر. بیر بنزر دوروم‌ دا دیلیمیزدهیاشایان شیش<سیش(sış)"سیخ"ده گؤرونور. 

3.     ورهوْوو(verhovu):"وحشی(اوشاق)، آداما یوْووماز(اوشاق)، سؤزه باخماز، اؤیوتآلماز". اؤزللیک‌له ازدیرمک نتیجه‎سینده سؤزه باخماز حالا گلن اوشاغا وئریلنآددیر و دانیشیق دیلینده گؤرولور. آنجاق سؤزجوک آنادولو دا و یازی دیلینده گؤرولمه‎دی.کلمه باشی و<ب اولابیلر دییه دوشوندوم، قارشیما ارزروم‌داکی برهاوی(berhavi) "هاوایااوچورولموش، یاراماز، بوش" چیخدی. برهاوی یازی تورکجه‎سینده گؤرولن برهاوا(berhava) دانپوزولمادیر و بو کلمه عثمانلیجا محصول‌لاریندان ساییلابیلیر. فارسجا بر+هوا'داناوْلوشان کلمه‎یه نه احتیاج واریمیش تورکجه‎ده؟ بیلمه‌دیم. هاوایا/هاوادا کلمه‌سیتام بو معنادادیر. نه ایسه ورهووو'دا هاوالانماق (فارسجادا "هوایی شدن"دئییمی‌نه دقت ائدین) معناسی‌نین تأثیرینده یئنی آنلام اورتایا چیخیبدیر دییهدوشونورم. فارسجا بر- اداتی ایله قورولان عثمانلیجادا بیر چوخ سؤزجوک وارایدی.بوگونکو تورکیه تورکجه‎سینده یاشایان‌لار داهی وار: بردوش(berduş)، فارسجادا "خانه به دوش/بردوش"دان گلیر و"ائوسیز، یوواسیز کیمسه" دئمک‌دیر؛ بردوام(berdevam)"داواملی، آردیجیل"، فارسجا  بر-ایله عربجه دوام'دان قورولموش؛ برگوذار (bergüzar) "یوللوق، یولچونون/مسافرین هدیه‎سی"، فارسجا بر- وگذار"گئدیش، گئچیش"دن تؤره‎دیلیب‌دیر و عثمانلیجایا مخصوص ساییلمالی‌دیر؛برکمال(berkemal) "تاس-تامام،نقصان‎سیز، اسکیک‎سیز"، بر+کمال؛ برمعتاد(bermutat) "عادت اوزره، آلیشمیش اولاراق"، بر+معتاد(=عادتلی،عادت اولموش)؛ برطرف(bertaraf) "رفع ائدیلمیش، قالدیریلمیش"، بر+طرف "بیر یاناقویماق" معناسیندان قایناقلانمالی‌دیر.

4.     ساپلیجا(saplıca):"ساپلی تاوا، دسته‎لی تاوا". لهجه‎لریمیزده گؤرولنسؤزجوک آنادولو آغیزلاریندا یوخدور. آنجاق کلمه‎نین کؤکو و تؤره‎ییشی آچیق‎دیر:ـجه/ـجا اکی‌نین اوزونجا دورماق لازیم‌دیر. آنجاق بورادا بیر ایکی بنزر اؤرنکوئرمک‎له یئتینیرم؛ داشلیجا و تاشلیجا، آنادولو آغیزلاریندا(قونیا، آیدین، موغلا)تویوق کیمی حیوان‌لارین داشلیغی(=سنگدان) معناسیندادیر. آنادولودا قانلیجا ودوواقلیجا(duvaklıca) ایکی گؤبه‎لک آدی‌دیر و دیشلیجه "چنگل"(گیره‎سون لهجه‌سینده)و "یئددی/دوققوز دیشلی دیمیریق/ دیرمیق" اولاراق آنادولو آغیزلاریندا واردیر. ساپلیجا'نین دا ساپ+ـلی+ـجااولاراق آچیقلاندیغی بللی‌دیر.

5.     آیاما(ayama):"لقب، تاخما آد". سؤزجوک آغیزلاریمیزدا یایقینگؤرونور. یازی دیلینده گؤرمه‎میشم. آنادولو آغیزلاریندان اوردو لهجه‎سینده(بوغازجیقو آی‎باستی یؤره‌لرینده) بو معنادا یاشاماق‌دادیر. کلمه‌نین کؤکنی آچیق ساییلیر.اسکی و اورتا تورکجه‌ده وار اولان آتاماق>آداماق "آد قویماق، آدتاخماق" فعلیندن آداما>آیاما گلیشیبدیر. آداماق و آدیماق(adımaq) عثمانلی قایناق‌لاریندا دا واردیر. آیاما یازی دیلیمیزهآلینابیلر.

6.     چیلیس(çilis):"خسیس، قیتمیر، قیسمیر، واریئمز، گؤزو دار". بیر چوخلهجه‎میزده گؤرولن سؤزجوک بو بیچیمی و معناسی ایله لنکران کیمی آغیزلاردا داواردیر. کرکوک‌ده، چیلیس "گؤردویو هر یئمک‌دن ایسته‌ین(اوشاق، حیوان بالاسیو)" معناسی داشیماق‌دادیر. جیلیس(cilis) نییده آغزیندا "یاردیمامؤحتاج" آنلامی داشیر و جیلیز(ciliz) ده (آرتوین، امون، قونیا/سولوتاش) "اینجه، نازیک"معناسیندادیر. بوردان تورکیه تورکجه‎سی‌نین یازی دیلینده یایقین اولان جیلیز(cılız) "ضعیف، گوجسوز، دَیَرسیز، اؤنمسیز" قارشیمیزا چیخیر.بو سؤزجوک آیریجا آنادولو آغیزلاریندا جوخ فرقلی بیچیم‌لرده گؤرونور و "یئنیدوغولموش اوشاق، مریض، سئیرک، قیسابویلو" آنلام‎لاری دا وار. مثلا غازی آنتپ'دهجولاز (culaz)"یوخسول، الی بوش" دئمک‎دیر. جولوز(culuz) دا زونغولداق، نییده و قونیا آغیزلاریندا "پولسوز"اولاراق یاشار. آنلاشیلان کلمه‌نین ایلکین معناسی "ضعیف‌لیک،دَیَرسیزلیک"ایمیش، سونرالاری، یوخسوللوق، مریضلیک و بوردان دا قیتمیرلیق وقیسمیرلیق اورتایا چیخیبدیر. سؤزجویون ارمنیجه çlaz دان گلدیییدوشونولور(دانکوف، 4.ص). آنجاق نیشانیان بیر ارمنی آراشدیریجی اولاراق، بوناشوبهه‌لی یاناشیر. دیلیمیزده آلینتی اولدوغو کسین گؤرونور. لهجه‎لریمیزده کیلیس(kilis) و کینیس(kinis) سؤیله‎ییش‌لرینه ده راستلامیشام. آنجاق بو بیچیم‌لر فارسجا کِنِسکلمه‎سی‌نی بیزه خاطیرلادیر. فارسجا سؤزجوک ده دانیشیق دیلینه عایددیر و اسکیقایناق‌لاردا راستلانماز. بیزیم چیلیس ایله ایلگی‎سی آچیق ساییلماز.

7.     تیریق(tırıq):"ایسهال".آذربایجان‌دان باشقا آنادولو آغیزلاریندا دا چوخ یایقین‌دیر. اؤنملی وئری‌لربونلار: تیریق(بیتلیس، ماردین، نییده)، تیریخ(آرتوین، قارص، ارزروم، وان، نییده)،تیریقلاماق و تیریخلاماق فعل‌لری ده او چئوره‌لرده یایقین ساییلیر. تیریقلی سؤزو"ایسهاللی" معناسیندان علاوه، ارزروم‌دا تیریخلی(tırıhlı) اولاراق "سؤیوشجول" معناسیندا دا گؤرونور. سانیرامآذربایجان‌دا بونا بنزر بیر دئییم واردیر. کلمه‌نین آیری بیچیم‌لری ده واردیر. نهایسه سؤزجویون آلینج اولدوغونو و ارمنیجه‌دن گلدییی‎نی دانکوف دیله گتیرمیش. کلمه‎نینتورکجه قارشیلیغی‌نا گلینجه، بونلارا دقت ائتمک گره‌ک: سورگون(sürgün) ، اصلینده "ایچ سورمک"(=ایسهال اولماق)، "اوره‌کسورمک"(عینی معنادا) فعلیندن گلیر و ایکی اؤنملی معناسی داها واردیر(=جوانه،تبعیدی). ایکینجی‎سی اؤتروک(ötrük) و یا اؤتوروک (ötürük)دور و بو سؤزجویون ده، اؤتورمک(= بیراخماق، توتابیلمه‌مک، ایسهالاولماق) فعلیندن گلدییی آچیق گؤرونور. اوچونجو تورکجه قارشیلیق جیرجیر(cırcır) (تاندیغیمیزبؤجک آدی کیمی یازیلیر و اوخونور) سؤزجویو، بالیکسیر و ایستانبول(یئنی کؤی)آغیزلاریندا گؤرونور و سس تقلیدینه دایاندیغی آچیق‌دیر.

8.     دؤیه‌نک(döyenek):"برکیمیشیارا، میخچا". گؤزلندییی کیمی دؤوه‌نک(dövenek) بیچیمی ده وار آغیزلاردا.آذربایجان جمهوریتی‎نده میخچا قارشیلیغی اولاراق یایقین‌دیر. آنادولو آغیزلاریندا"ناسیر <ناسور"(ایسپارتا، اگریدیر کندلری) معناسیندادیر. کلمه‌نینتؤره‌تیمی آچیق‌دیر. دؤگمک>دؤیمک فعلیندن ـاناق/ـه‌نَک اکی ایله تؤره‌دیلیب‌دیرو "دؤیولمک، تاپدانماق" معنالاری، دؤیه‌نک سؤزجویونده گؤرونور.آنادولودا دؤگه‎نک(dögenek) "آیاقلانمیشو تاپدانمیش یول/یئر" معناسیندا دا گؤرونور (ایسپارتا، قونیا). یازیدیلیمیزده یئرینی آلابیلن سؤزجوک‌لردن‌دیر.

9.     اودوقماق(uduqmaq):"چوخ آجیقماق". سؤزجویو اؤنجه‎کی یازی‌لارین بیرینده(آنادیل‌دندرلمه‌لر-9) گتیرمیشدیک. اودوقماق و بنزری فعل‌لری آنادولو آغیزلارینداتاپابیلمه‌دیم. آنجاق دیوان لغات الترک‌ده یوتوقماق(yutuqmaq) بیچیمی‌ندهگئچن و "قوراقلیق‎دان آریقلاماق، اؤلوم حالینا گلمک" معنالاریندا گؤرولن فعل، بیزیم اودوقماق فعلی‌نین، اسکیبیچیمی‎ندن باشقا بیر زاد اولمادیغی آچیق‌دیر. بیزده اوتماق>اودماق"بلعیدن" اولان فعل آنادولو آغیزلاریندا داها چوخ یوتماق(yutmak) اولاراقگؤرونور. یوتوقماق ایسه یوتماق فعلینه –VQ- اکی‌نین گلیشیایله اورتایا چیخیبدیر(گؤرمک>گؤروکمک، سینماق>سینیقماق، و اولدوغو کیمی).قیساجاسی، اودوقماق دیلیمیزده یاشایان کؤکلو و اسکی سؤزجوک‌لریمیزدن ساییلیر،قورونماسی و یاشادیلماسی گؤزل ایش اولور.

10.مافا(mafa):"آغاج تابیت". سؤزجوکچاراویماق‌دان درلنمیش. اما سانیرام باشقا بؤلگه‌لرده ده واردیر. آنادولوآغیزلاریندا آز گؤرولن سؤزجوک، ارزروم‌دا "سَفَره چیخارکن حیوان‌لارین ایکییانیندان آسیلان صاندیق" دئمک‌دیر. یازیلی تورکجه‎ده mahfe و mahaffe یازیم‌لاریلا گؤرولن سؤزجوک عربجهمَحفّه‌دن گلدییی آچیق‌دیر. محفّه فارسجا سؤزلوک‌لرده "هودج، کجاوه"اولاراق چئوریلیر. اصلینده "دَوَه و فیل کیمی حیوان‌لارین بئیلنه قویولان واوستونده اوْتورولان سبد" معناسیندایمیش. سونرالاری صاندیق و اؤلو صاندیغی یعنیتابیت معناسینی قازانیبدیر. رحمتلیک ساعدی‎نین "توپ" آدلی رومانیندا،موغان شاهسئون‌لری آراسیندا آغاج تابیت معناسیندا بیر مافیرقا'دان سؤز ائدیلیر.  مافیرقا ایله مافا'نین بنزرلییی دقت چ. آنجاق اک هاردان گلیر؟ بیلمیرم دئسم دوغرو اولار. بلکهبیر ـیرقا اکی داشییان(قونالقا، ناسیرقا، قابیرقا وکیمی) کلمه تأثیرینده اولاربیلر. روسجا اولابیله‎جه‎یی احتمالی اوزرینده ده دوردوم آنجاق روسجا بونا بنزر بیرسؤزجویه راستلامادیم.

1.     یئییتمه(yéyitme):"جذاممریض‌لییی". دانیشیق دیلیندن، میانا آغزیندا ائشیتمیشم. باشقا یئرلرده دهاولمالی‌دیر. سؤزجویو آنادولو آغیزلاریندا و سؤزلوک‎لرینده تاپابیلمه‎دیم. سانیرامآذربایجان تورکجه‎سینه مخصوص اولاجا‌ق‌دیر. کلمه گونلوک فارسجاداکی"خوره" و اسکی فارسجاداکی "خواره" ایلهمقایسه ائدیلمه‎لی‎دیر. مریض‎لیک‌ده، سانکی انسان'ین بدنی یئییلیر، آزالیر، بیچمی پوْزولور و بیریئرلری یوخ اولور.

2.     شارامات(şaramat):"آچیق سؤزلو آدام، رُک". سؤزجوک میانا آغزینداندرلنمیش. آنادولو آغیزلاریندا شَرَمَت(şeremet) "چالیشقان، باجاریقلی،قیوراق" دئمک‎دیر و یایقین ساییلیر. کلمه‎نین کؤکنی‎نی کسین اولاراق تثبیتائده‎بیلمه‌دیم. عثمانلی قایناق‌لاریندان سامی سؤزلویونده گؤرولن وآنادولو‌دا بیر کند آدی داهی اولان، شَرَمَت، بیلدیییم ان اسکی قایناق اولاراق الدّرهالمضیئه فی لغه الترکیه ده شرمنت(şerement) بیچیمی‌نده گؤرولور. قافقازدا،قاراچای تورک‌لری آراسیندا دا بو آد گئچیر. آیریجا اصلینده تاتار کؤکنلی اولان،اسکی روس عایله‎لریندن شرمتو(Şeremetev)لردن بو آدی داشییان اونلارجا مشهور شخصیت روس تاریخی‎نده یاشامیش‎دیر. آدین روسجا اولمادیغی بیلینیر و ایکیتورکجه آچیقلاماسی وار: بیری چوواش تورکجه‎سینده شرمت آدیندان(=یوخسول، اوتانقاجمعنالاریندا) گلدییی و او بیریسی ده شیراحمد و یا شیرمحمد>شیرممد کیمی بیرآددان پوزما اولدوغو گؤروشو‌دو. چوواشجا سؤزجویون فارسجا شرمنده‌دن آلینتی اولدوغوآچیق ساییلیر. ایکینجی آچیقلاما دا بیزیم کلمه‎نین کؤکنی اولابیلمز. موسکووا'نین ان بؤیوک خیاوان‎لاریندان و مترو دوراق‎لاریندانبیری‌نین آدی شرمتیوسکایا(Şeremetyevskaya) اوسته‌کی آدینی چکدیییمیز عایله‌دن بیری‌نین خاطره‎سینه گؤرهسئچیلیبدیر. سؤزجوک منه فارسجا کؤکنلی گلیر؛ شرمنده'دن پوْزما اولماسی، فرقلی سبب‎لردناؤترو، دوشوک احتمال. آما بلکه بیر *شرمند<*شرّمند سؤزجویوندن گلمیش اولابیلیر.دیلیمیزده‎کی شره-شور(şere-şür) دئییمی‌نه دهدقت ائدین.

3.     کورسک(kürsek):"جوتلشمهایسته‌یی/زامانی(خصوصیله ایت‌لرده)". سؤزجوک بو بیچیمی ایله آذربایجان‌دانباشقا قارص‌دا واردیر. آنادولونون باشقا آغیزلاریندا گؤرولمه‎ین سؤزجوک، آذربایجانتورکجه‎سینه مخصوص ساییلمالی. دیوان لغات الترک‌ده کورسه‌مک (kürsemek) وارسادا، معناسی بیزیم سؤزجوک‌دن اوزاق‌دیر. منجه کورسک، اسکی واورتا تورکجه‎ده یایقین گؤرولن ه‌مک(küsemek) "ایسته‌مک، دیله‌مک"فعلیندن گلیر. بو فعل‌دن اسکی و اورتا تورکجه‌ده وش(küsüş) "ایستک،میل" چوخ گؤرولور. آنادولو آغیزلاریندا گؤرولن نمک(küsenmek) "به‌یه‌نمک"اوسته‌کی فعلین دؤنوشلو بیچیمی اولاجاق‌دیر. ایسته‌مک فعلیندن "میل،شهوت" معناسینا گئچمک چتین ساییلماز. عربجه‌ده شهوت، اصلینده شهی/شهو"ایسته‌‌مک"  فعلیندن گلمک‎ده‌دیر.کلمه‌ایچی سس‌سیز گلمه‎سی ایله *ک (*küsek)>کورسک الده ائدیلیر. اورتا تورکجه‌ده، نمک (küsenmek) "میل ائتمک، ایسته‌مک" و نچ(küsenç) "میل،ایستک، طلب" ده واردیر. آیریجا بیلدیییمه گؤره دَلَب<طلب ده، لهجه‌لریمیزده"ائششک‌لرین جوتلشمه ایسته‎یی/زامانی" معناسیندادیر و بنزر گلیشیمی گؤستریر.

4.     باراما(barama):"ایپک، ایپک قوردو، پیله". داها چوخ آذربایجان ساحه‎سینهمخصوص گؤرولور. آنادولو آغیزلاریندا(سامسون/چارشامبا کندلری،آماسیا/مرزیفون، توقاتو سیواس) "ایپکقوزاسی" یعنی "پیله" معناسیندادیر. نه ایسه سؤزجوک اسکی فارسجادانآلینتی‎دیر. فارسجادا بهرامه "ایپک، پیله" دئمک‎دیر و دهخدانینیازدیغینا گؤره، بهرامج بیچیمی‏نده عربجه‎یه ده گئچیبدیر. بهرامه،بهرمان"یاقوت، آلاجا قوماش/ایپک"دن گلمیش اولابیلر. تورکجه‎میزده، باراما قارشیلیغی اولاراق ایپک وایپک قوردو واردیر.

5.     دؤنگه‌له‌مک(döngelemek):"سؤزونو گئری آلماق، اؤنجه‌ دئدییی‎نی دانماق، توپوردویونویالاماق". سؤزجویو میانادا ائشیتمیشم. باشقا یئرلرده ده اولابیلر. فعلیمیزیندؤنگه "دؤنوم، دؤنوش نقطه‎سی، بوروق" کلمه‎سیندن یاراندیغی آچیق‌دیر. دؤنگه،حیدربابادا دا گلیبدیر:"بیلمزایدیم دؤنگه‌لر وار دؤنوم وار/آیریلیق وارایتگین‌لیک وار اؤلوم وار". آنادولو آغیزلاریندان ایغدیر، قارص/آرپاچای ومالاتیا لهجه‎لرینده "دؤنه‎مج، ویراژ" معناسیندادیر. دؤنگه، بیلدیییمیز –gA اکی ایله تؤره‎دیلیبدیر؛ سوپورگه، بیلگه، بؤلگه، یونغا کیمیسؤزجوک‌لرده اولان اک‌دیر. دؤنگه و دؤنگه‎له‌مک یازی دیلیمیزده یایقین‎لاشابیلر.

6.     دایانات(dayanat):"دیرنمه، دیرنج، مقاومت، دایانیق‌لیق".سؤزجویو بیناب‌دا ائشیتمیشم. آنجاق باشقا یئرلرده ده وار اولدوغونو بیلیرم.آنادولو آغیزلاریندا گؤرولمه‎دی. دایانماق فعلیندن گلدییی آچیق‌ گؤرونور. سایینهادی، کلمه سونوندا عربجه ـات(جمع اکی) اولدوغونو دوشونور. بو جمع اکی هانسیسؤزجویه گلمیش؟ فعل کؤه می؟ منجه ده کلمه‌ده عربجه اکین تأثیری اولابیلر. آنجاقبیزده‌کی سؤزجوک آنادولودا یایقین اولان دایانتی(dayantı) "دستک، دایاق، دایانیق‌لیق" کلمه‎سی‌نینبیر ده‌ییشگه‎سی و مؤحتملن کؤچوشمه‎لی بیچیمی اولاجاق‌دیر دییه دوشونورم. سانیراماؤنجه بیر *دایاناتی/ *dayanatı اورتایا چیخمیشسونرا کلمه سونو سسلی(اوچونجو شخص یییه‌لیک اکینه بنزه‌تیلرک) دوشموش و دایاناتقالیبدیر. دوروم بئله اولونجا، منجه دایانات یانیندا، دایانتی دا یازی دیلیندهایشلک حالا گله‎بیلر.

7.     تاپقیر(tapqır):"یَهَریناوستوندن و آتین قارنی‌نین آلتیندان گلیب باغلانان باغ/اؤرکن". تاپقیرآنادولودا فرقلی معنالاری واردیر. بیزیم سؤزجویه یاخین اولان وان‌داکی"بؤلوک، دوزوم، قافله" معناسی‌دیر. بو کلمه‌نین وان‌دا تاپقور سؤیله‎ییشیده واردیر. تاپقور/دابقور ایسه مشهور موغولجا سؤزجوک‎دور و اصلینده "صف، قات،سیرا" دئمک‎دیر.  سونرالاری اوردو وقوشون‌داکی صف‌لره(خصوصی ایله مدافعه اوچون) بو آد وئریلیر. داها سونرالاریعثمانلیجادا، بلکه ماجارجا یولویلا "اوردوگاه، استحکامات، دؤرت بؤلوک‌دنقورولان عسکر بیرلییی" معناسی‎نی قازانمیش و تابور شکلینه دوشوبدور. بو کلمه‎نی،عثمانلیجادان فارسجایا گئچن سؤزجوک‌لری آراشدیریرکن، اله آلدیق. بیزده‌کی، اسکیبیچیمی و اسکی معناسی، بؤیوک اؤلچوده، قورونوبدور.

8.     بیلدیر(bildir):"گئچنایل". آنادولو آغیزلاریندا بیلدیر(bıldır) بیچمی یایقین دیر و یازی دیلیندهده گؤرونور. آما بیلدیر(bildir) ده بعضی بؤلگه‎لرده(آفیون، بولو، ایغدیر، بایبورت، قارص، آدانا)واردیر. سؤزجویون،"بیرایل‎دیر"ینقیسالتماسی اولدوغو دوشونولور. علی آغا واحد'ین بو بیتی‎نه دقت ائدین:"کؤنلوم سنهوابسته‎دیر ای شوخ بیر ایل‌دیر/عشقین نه منی اؤلدورور آخیر نه دیریلیدیر".بیلدیر اسکی ساییلیر و کاشغرلی‌نین دیوانی‎ندا واردیر.

9.     بؤو(böv):"زهرلی/آغی‎لیهؤرومجک". آغیزلاردا، بؤوه(böve) ده‌ییشگه‎سی ده وار. آنادولو لهجه‎لرینده بؤوه(ایغدیر، موغلا)یانیندا بؤو(نییده) و بؤیو(böğü)(اوشاق، بوردور، دنیزلی، ایچل) و بؤ(bö)ده گؤرونور.اما ان یایقین بیچیم بؤی(böğ)دور و یازی دیلینده ده واردیر. آیریجا بووه(büve) و بووه‌لک(büvelek) ده‎ییشگه‌لریده آنادولودا گؤرولور. نه ایسه سؤزجوک اسکی و کؤکلودور و دیوان لغات‌ الترک‎دهبؤگ(bög) و بؤی بیچیم‌لریلهواردیر. عمومیتله عربجه رتیلاء و رتیل قارشیلیغی اولاراق بیلینیر. تورکجه‌ده‌کیبؤجک(=ه) بو کلمه‎دن-ـجک/ـجاق کیچیلتمه اکی ایله-تؤره‎نیبدیر.

10.قانجیغا(qancığa):"آت یهری‌نین دالینداکی ایپ، بیر زاد آسماق/داشیماق ایشینهیارار". سؤزجوک کلاسیک فارسجادا(قنجوغه کیمی یازیم‌لارلا) گؤرونور و باشقایازی‎لاردا موغولجادان آلینتی اولدوغونو یازدیغیم اوچون اوزرینده دورماغا گره‌کقالمیر. دؤرفر(290. نجی مادّه) سؤزجویو قید ائتمیش. عثمانلیجادا اولسادا بوگونآنادولو لهجه‌لرینده یاشامادیغی آنلاشیلیر. تورکیه‎ده، اسکی تورکجه‌دن گلن، ترکی(terki) بو معنادایاشار. دیلیمیزده و فارسجادا تَرْک(terk) "مینیک حیوان‌لارین، موتور'ون و آرخا قیسمی" بو سؤزجویون قالینتی‎سیساییلیر.

10.   سارماشق:"پیچک"(Ivy) در سنگلاخ ذیل سارماشیق(ص۱۶۵) آمده:"نام گیاهی است که در درختی پیچد و آن را به عربی عشقه(در اصل:عشق) و لبلاب و رومیه سارکان(کذا) گویند". اتیمولوژی اسم واضح است؛ از فعل سارماشماق که در سنگلاخ به "یکدیگر پیچیدن" معنی شده و شباهت جالبی با معادل فارسی‌اش دارد. این فعل هم از فعل ساریماق/سارماق "پیچیدن، تافتن(نخ و)"مشتق شده است. شاهد متن:"عرب لبلاب گویند و رومیان بیشه و ترکان سارماشق گویند"(ص281).

11.   اولک(evelek/evelik):"ترشک". گیاه معروفی که از قدیم در طب سنتی مورد توجه بوده و بالاخص در مناطق روستایی در آش مورد استفاده قرار می گرفته است. در متن ما به صورت کلمه خارجی نقل شده است: "بیخ ترشک که ترکان اولک گویند"(ص۲۵۴). در باب اتیمولوژی کلمه بحثهاست. عده‌یی آن را از avelug ارمنی دخیل می‌دانند که مصغّر avel "جارو" است. چنین اتیمونی مشکوک به نظر می‌رسد؛ ولی تنوع تلفظ کلمه این کلمه من جمله به صورت افه‎لک(efelek)در آناتولی احتمال منشاء خارجی را تقویت می‌کند. باری در آناتولی لابادا(labada) هم رواج دارد که از یونانی lapathon اخذ شده است. منشأ لفظ یونانی مجهول بوده و محتملاً سوبسترات است. اوه‌لیک را در لسان علمی Rumer Acetosella در انگلیسی Sorrel می‌خوانند. در ترکی اسم رایج‌تر این نبات، قوزو قولاغی است که البته انواع و اقسامی دارد.

12.تولکیقویروقی: از عبارت مترجم استنباط می‌شود که معادل فارسی برای نبات نمی‌شناخته:"گیاهی که ترکان تولکی قویروقی می‌گویند"(ص۲۵۹). این گیاه شویدی که انواع و اقسامی دارد و عموماً aloppecurus خوانده می‌شود در فارسی معاصر (باترجمه از ترکی؟) دم روباهی/دم روباه خوانده می‌شود. تولکو لفظی کهن در ترکی بوده وتصور می‌کنم که اتیمولوژی قویروق را به مناسبتی نوشته‌ام. تسمیۀ نباتات با اعضایبدن حیوانات یا انتساب گیاهان به حیوانات درترکی وسعت زیادی دارد و رساله‌ها در آنباب تألیف شده است. تولکو قویروغو اخیراً به عنوان گیاه زینتی و آپارتمانی هم موردتوجه قرار گرفته است.

13.   قراجه‌اوت/ قرا‌اوت: ظاهراً سیاه‌دانه(Fennel flower). مؤلف ظاهراً معادلی برای آن نمی‌شناخته است: "گیاهی که ترکان قرا‌اوت گویند"(ص269). همچنین در موضعی دیگر:" به جای درفش قدری قرا‌اوت کوبیده بگذارند"(ص۲۷۸).قارا‌اوت یا قاراجااوت در متون کهن‌تر معادل چؤرک اوتو/قارا چؤرک اوتو در ترکی معاصر بوده و می‌دانیم که سیاه‌دانه در طبابت سنتی بسیار مهم بوده است. فرم قراجه‌اوت هم در متن ضبط شده است (ص۲۶۴). 

14.  آغو: "دفلی، سمّ الحمار، خرزهره". در ترکی به صورت آغو اوتی/اوتو است. ظاهراً مترجم معادل فارسی یا عربی کلمه را نمی‌دانسته، زیرا نوشته است: "مثل علف زهردار که ترکان آغو گویند"(ص246). این درختچۀ سمّی در انگلیسیoleander خوانده می‌شود. اینکه در "تورکجه ویکیپدیا" مادۀ "عادی اولئاندر" ضبط شده، بهتر است که تصحیح شود. زیرا در ترکی "آغی اوتو" موجود بوده و ضرورتی برای اخذ معادل لاتین وجود ندارد.

مأخذ: بیطارنامه، ترجمه: عباسقلی بیگدلی(سنۀ ۱۰۷۰)، تصحیح: سپیده کوتی، در: گنجینه بهارستان(فرسنامه 1؛  علوم و فنون 3)، به کوشش: عبدالحسین مهدوی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۷.  صفحات ۲۳۱ تا۳۱۰

کلمه‌لرینکؤکلرینه گئدیب، سؤزجوک‌لرین تاریخ درینلیک‌لرینده سیسلی-دومانلی ایزلرینیآختارماق و انسان دوشونجه‎سی‎نین گلیشمه‌ سی‌نی دیل گوزگوسونده ایزله مک، اَن چوخسئودیییم ایش‌لردن‌دیر. قاورام‌لار/ مفهوم‌لار، تاریخ‌ده و دیل تاریخینده بللی بیرزامان‎لاردا، اصلینده ملموس و ال ایله توتولور، گؤز ایله گؤرونور نسنه‌لردن،سویوتلاشاراق، تجرید ائدیله رک، بوگونکو معنالارینی قازانیب‌لار. بو گلیشمه و ده‌ییشمه‌لریتعقیب ائتمک، انسان‎لارین دوشونمه و دوشونجه شکیل‌لرینی ده بیزه آیدین‌لاشدیریر.نه ایسه سؤزو اوزاتمایاق؛ بیر چوخ قارماشیق، آنلاشیلماز و قاریشیق گؤرولن سؤزجوک وقاورام‌لار، بیر زامان چوخ ساده، آنلاشیلیر و حتا ال ایله توتولور، گؤز ایلهگؤرولور نسنه‌لردن گلمک‌ده‌دیرلر. بو فیکره دایاناراق، گونوموزده دولغون وقارماشیق بیر قاورام اولان جمهوریت کلمه سی‌نی اله آلدیم. بو سؤزجویه تورکجه ده نهکیمی قارشیلیق وئرمک اولار؟ دییه دوشوندوم. سونوج دا بیر آووج یاخین معنالی مفهوم‌لارادا گؤز آتماق لازیم گؤروندو.

***

دوشوندوم اوسته‌کییازینی اوخویان آرخاداش‌لار، "قارداشیم ممکلت‌ده باشقا مسأله قالمادیمی؟" دییه سوروشابیلرلر. دوغرودور. هله-هله بو گونلر بوتون دونیا کوروناویروسو ایله اوغراشیرکن و اونا قارشی تدبیرلر آلینیرکن، "جمهوریته تورکجه قارشیلیق اولابیلرمی؟" سورغوسو، گولونج گلمزمی؟. بو سوْرغو(اؤزومو فرضی اوخویوجویئرینه قویاراق، سوروشدوغوم سورغو)، منه ژان-پوْل سارتر'ین مشهور سؤالینی خاطیرلاتدی:"آج بیر[آفریقالی] اوشاق اوچون منیم اثرلریمین، نه فایداسی وار؟". ایلک باخیش‌دا چوخحاقلی گؤروکن سورغوموز، درینلمه‌سینه آراشدیرینجا ائله ده دوغرو گؤرونمور. بوگونمثلا کورونا و یا اونا بنزر بیر مسأله(دییه لیم: یوخسوللوق) ایله اوغراشان واوغراشماسی گره‌کن قوروم‌لار، تشکیلات‌لار و دؤولت اورقان‌لاری و یا غیر دؤولتیاوْلوشوم‌لار واردیر. بو ایشلر اونلارین وظیفه‎سی‌دیر. چالیشیرلار، ساغ اولسون‌لار!اللرینه، جان‌لارینا ساغلیق! منیم کیمی‌لرین الیندن گلن وارسا(شخصی و یا عایلهساغلیغی کیمی) یاردیم ائده بیلیرم. یوخسا باشقالاری چالیشیر من ده اوتوروماونلارین خبرلرینی تعقیب ائدیمو یا بوتون انسان‌لار ال‌لرینه گلنی گؤتوروب،حرکته گئچمه‌لی‌دیرلر، دئمک منطقلی گؤرونمور"آفریقادا و یا باشقا بیر یئرده، بیر اوشاق داهی آج اولدوغومودتجه، بیر شئی یازماییم، اوخوماییم، چالیشماییم" دئمک و دوشونمک دوغرو مو؟الیم‌دن گلن یاردیمی ائتمه‌لییم، اما دونیادا بوتون مسأله‌لر اورتادان قالخمادیقجابیر ایش گؤرولمه مه لی دئمک، چوخ دا قبول ائدیلیر بیر ادعا گؤرونمور.

بیر باشقا سورغودا وار؛ جمهوریت کیمی یئرلشمیش و توتونموش بیر کلمه‌ یه قارشیلیق وئرمک‌ده نهفایدا وار؟ بو دا یئرینده بیر سورغو. بیرینجی اولاراق منیم بورداکی اؤنریم،"هر کس گلسین بونو قبول ائتسین" معناسیندا دئییل‌دیر. اصلینده بیر فییئریتمه، قافا چالیشدیرماسی‌دیر. ایکینجی‎سی، زامان ایچینده بیر کلمه‌نین توتما وقبول گؤرمه‎ احتمالی وار. بیر زامان سیلاحلی کورد حرکت‌لری‌نین یایین‌لاریندا وکورد آیدین‌لاری‌نین دیلینده گؤرولن کوْمار(=جمهوریت) بوگون، کوردیستان بولگه ‎لیکحوکومتی و عراق دؤولتی بلگه‌لرینده رسمیت قازانیبدیر. اوچونجو اولاراق، بو چالیشمادیل اولاناق‌لارینی و امکان‌لارینی آراشدیرماق، سرگی‌له مک‌دیر. بو ایسه دیلینگلیشمه‎سینه و گوجلنمه‌سینه کؤمک اولاجاق‌دیر.

***

جمهوریت سؤزجویو،تورکیه تورکجه سی و اونا یاخین تورک دیللرینده(قیبریس تورکجه سی، بالکان تورکجهسی، کرکوک تورکجه سی) یاشار. اسکی سوویت بیرلیی‌نده و بوگون مستقیل تورک جهموریت‌لریندهیاشایان تورک‌لر عمومیتله، رئسپوبلیکا(Respublika) سؤزجویونو روسجادان آلاراق ایشله دیرلر. جمهوریت، سون دؤنمعثمانلیجادا یایقین‎لاشدی. ایلک اولاراق جمهوری و جمهور کلمه‌لری "خالق/ملّتطرفیندن سئچیلن و یؤنتیلن حوکومت" معناسیندا، آوروپاداکی تی وصف ائتمکاوچون، ایشلک ایدی. جمهوریت عثمانلیجادان فارسجایا گئچدییی کسین گؤرونور. آنجاقعربجه یه ده بو یئنی شکیل و معناسییلا، تورکجه دن گئری اؤدونجلمه(re-borrowing) اولاجاق‌دیر.جمهور، عربجه جَمْهَره "ییغین، بوتون" کلمه‎سیندن گلیر. جمهره، کلاسیکعربجه ده، جمهره اشعار العرب و جمهره انساب العرب کیمیکتاب‌لارین آدیندا "بوتونلوک، قاپساملی" معناسینی داشییردی. اسکییونانجادان عربجه یه چئوریلن اثرلر آراسیندا، افلاطون'ون جمهوریت(Politeia) آدلی اثریندنپارچالاردا واریدی. اورادا اثرین آدی "جمهور" اولاراق گئچر.

 رئسپوبلیکا'یا گلینجه، روسجا سؤزجوک لاتینجه Respublica دان گلیر. بولاتینجه سؤزجوک، اینگیلیزجه republic و فرانسیزجا republique کلمه لری‌نین قایناغی‌دیر. سؤزجوک res+publica اولاراق آچیقلانیر. Res "شئی، نسنه، امر" دئمک‌دیر. Publica ایسه "عموم ایله ایلگی‌لی، خالقا، دؤولته باغلی"معناسیندادیر. Publica اصلینده populus>poplicus "ائل، خالق، جماعت" کلمه سینه دایانیر. بو سون لاتینسؤزجویو اینگیلیزجه people یولویلا تانییریق. بعض‌دن عاغلیما بئله گلیر؛ رئسپوبلیکا اصلیندهبیزیم اسکی‌دن بری تاندیغیمیز "ائل مالی" دئمک‌دیر. هله ده آذربایجان‌دا،"بیرینه عاید اولمایان و هامی‎نین استفاده ائتدییی یول، سو، آغاج، اوتلاق و"کیمی وارلیق‌لارا، "ائل مالی" دئییلیر. بو ایسه گئنه‌ده چاغداش ت ودوشونجه ده public sphere (=عرصۀ عمومی) معناسینا نه قدر یاخین و بنزر اولدوغو دقت چ.ایلکین جمهوریت‌لرده(اسکی روْما و ایتالیادا)، اسکی یونان دموکراسی‎لرینده اولدوغوکیمی، "هر شئی، هر مسأله اورتادا، اورتالیق‌دا بحث اولونوردو" و اونوناوزرینه گؤروش بیلدیرمک، هرکسین و هامی‌نین یعنی "جمهور"ون حاقیساییلیردی. اسکی یونانجادا politeia (لاتینجه رئسپوبلیکا، بونون ترجومه سی‌دیر)، اصلینده polites (=یورتداش، شهرداش، وطنداش) کلمه ‌سینه دایانیر. اودا polis(=شَهَر، دؤولت،حوکومت، وطنداشلیق، اؤز باشینا دؤولت اولان شهر، ت باغی ایله بیربیرینه باغلیاولان بیر توپلوم) کلمه‌سیندن گلیر. بوگون اینگیلیزجه‌ده polity (=اداره، ی اجتماع) اویونانجا سؤزجویون قالینتی‎سی‌دیر.

***

جمهوریت'دن دانیشینجا، ایستر-ایسته‌مز public و اونا یاخین اولان general مفهوم‌لاری دا اورتایا چیخیر. ایلک سؤزجویه قارشیلیق فارسجاداعمومی/عامّه یایقین‌دیر و عثمانلیجادا دا بو سؤزجوک‌لر واریدی. بوگون تورکیه‌ده دهداها چوخ حقوق دیلینده قالان سؤزجوک‌لره قارشیلیق اولاراق قامو(kamu) سؤزجویو ایشلک حالا گلیبدیر. قامو، اورتا تورکجه‌میز‌دن(فضولی وصفوی دؤنمی شاعیرلریمیزدن) بری تاندیغیمیز سؤزجوک‌دور و قمو/قامو یازیمی دا یایقین‌ایدی.اسکی تورکجه‌ده قاموغ/قمغ شکیل‌لری ده واردیر. کلمه‌نین پهلویجه هَمَگ(>همه)دنمی، آلتایجا بیر کؤکن‌دن می گلدییی دارتیشماسی حل اولموش ساییلماز. موغولجادا kamu- فعلی بیر اورتاق کؤکه اشارت ائده بیلر. موغولجا فعل ایله کوردجه kom- کلمه‎سی نین بنزرلییی دقت چ. کوردجه کومار یانیندا کومه له آدیدا، بورادان گلیر و اصلینده "ییغین، توده" دئمک‌دیر.

ایکینجی سؤزجوکده فارسجادا، عمومی اولاراق چئوریلیر. اصلینده general لاتینجه generalis(=عمومی،هامیلیق، هامیلیقجا)دن گلیر. بو سؤزجوک ایسه generis کلمه‎سینه دایانیر. generis اؤزو  genus "جنس،نوع" سؤزجویونون یییه‌لیک(genitive) حالی‌دیر. genus ایسه هیند-آوروپا دیللرینده‌کی *ghene- "دوغورماق، دونیایا گتیرمک" فعلینه گئدیب چاتیر.لاتینجه genus، یونانجا genos "سوْی، توْخوم، ائل" ایله کؤکدش ساییلیر. یونانجاسؤزجوک، عربجه "جنس" کلمه‎سی‌نین قایناغی اولدوغونو دوشونن‌لر واردیر.تاندیغیمیز ژنتیک/ گئنتیک(genetics) بوردان گلیر. تورکیه تورکجه سی‌نده، general سؤزجویونهقارشیلیق اولاراق، گئنل(genel) اؤنریلیب ویایقین‌لاشیبدیر. بو کلمه‌نین تورکجه گئن(<گئنگ=گئنیش، گئنیشلیک) صفتینهدایاندیریلدیغی و لاتین سؤزجویون یازیمینا بنزتیلدییی آچیق گؤرونور. کلمه‌نین اکیشوبهه گؤتورور؛ تورکجه‌ده آددان آد قوران بیر –Al اکی یوخدور. آیریجا بوگونکو تورکیه تورکجه‌سینده، "گئنیش" یایقینایکن، "گئن" سؤزجویو یازی دیلینده ترک ائدیلمیش و آنادولو لهجه لریندهیاشاماق‌دادیر. منجه گئنل اوچون دوغرو-دوزگون بیر تورکجه قارشیلیق اؤنریلمه‌لیدیر. لاتینجه generalis او دیلده specialis "اؤزل،مخصوص" قارشیتی‌دیر.

***

بونلاردان سونرا،جمهوریت'یت تورکجه‎سی نهاولابیلر؟ اوست‌ده بیر ایپ اوجو وئردیم. منجه بئله‎سینه کؤکلو، آغیر و دولغونقاورامی چئویرمک اوچون، تورکجه‌ده، مطلقا "ائل" کیمی کؤکلو و دولغون بیرسؤزجویه باش وورمالیییق. ائل، اؤنجه لری ده یازدیغیم کیمی، گئنیش معنا آلانیواردیر؛ بیر خاقان'ین اؤلکه‎سی واداره‌سی آلتینداکی تورپاق‌لار، بیر اؤلکه‌ده یاشایان بوتون انسان‌لار، قان باغیایله بیربیرلریله باغلی اولان انسان‌لارین بوتونو، بیرینه یاخین اولان آدام‌لارو". بو معنالارین public سؤزجویونه،کؤکن و محتوا باخیمی‌ندان چوخ یاخین اولدوغونا اشارت ائتمیشدیم. بونلاری گؤزاؤنونده توتاراق، جمهوریت قارشیلیغی اولاراق ائللیک(éllik) کلمه‌سی‌نیدوغرو گؤرورم.  ائللیک، اسکیتورکجه ائللیگ(lligé) "پادشاه، خاقان/قاغان" سؤزجویوندنفرقلی‌دیر. ائللیگ بوگونکو تورکجه‌میزله *ائللی اولور. بو سؤزجوک، فارسجا تاریخکتابلاریندا، ایلک/ایلک‌خان شکلی ایله ضبط اولموشدور. +لیک اکی ده تورکجه‌میزدهبیر چوخ معنا قاتماق‌دادیر؛ اکلندییی کلمه‌لره، مکان آدی(آغاجلیق)، زامانآدی(قوشلوق واختی)، اویغونلوق، لیاقت و حق ائتمه(مکّه‌لیک، ارلیک قیز و)، ظرفآدی(سؤزلوک) و مجرّد آدلار(کیشیلیک، آداملیق و) یارادیر. سانیرام بوردا، بو اکینبیر-ایکی معناسی ایله ائللیک، جمهوریت'ین آشاغی-یوخاری معناسینی قارشیلایابیلر: ائلین یاشادیغی یئر، ائله اویغون ومناسب ی سیستم، ائلین یؤنه‌تدییی اؤلکه. او زامان اؤزبکیستان ائللییی، فرانساائللییی، آلمانیا فئدرال ائللییی، ایران اسلام ائللییی، آذربایجان ائللییی کیمیدئییم‌لر، ایلک باخیش‌دا بیر آز غریبسه‌نیر، یادیرغانیر، اما دقت ائدینجه داهاآنلاشیلیر اولدوق‌لاری گؤروله‌جک‌دیر.  

"سئویاوچون" آدلی یازینی حاضیرلارکن، جبران خلیل جبران'ین ارمیش/پیغمبر کیتابی‌نینبو موضوع اوچون نه قدر اؤنملی اولدوغونو بیر یول داها آنلادیم و مقاله چیخمادان،هئچ اولمازسا بیر بؤلوم داها، سئچیب چئویرمه‌لی اولدوغومو دوشوندوم. چئویری اوچون"اوشاق‌لار اوزرینه" آدلی بؤلومو اله آلیب ترجومه ائتمه یه باشلادیم.قیسا ایدی، اوزون زامان آلمادی. سئوه رک اوخونماسینی اومورام.

اوشاق‌لاراوزرینه

باغریندا بَبَهاولان بیر قادین دئدی؛ بیزه اوشاق‌لاردان دانیش. او ایسه دئدی: اوشاق‌لارینیز،سیزین اوشاق‌لارینیز دئییل‌دیرلر. اونلار حایات'ین اؤزونو اؤزلمه‌سی‌نین[1]اوغلان‌لاری، قیزلاری‌دیرلار.

اونلار سیزینآراجیلیغی‌نیزلا گلسه لرده، سیزدن گلمزلر. سیزینله اولسالاردا سیزین دئییل‌دیرلر.اونلارا سئوگی‌نیزی وئره‌ بیلیرسینیز، دوشونجه لرینیزی دئییل. چونکو اونلارین اؤزدوشونجه لری واردیر.

اونلارین گؤودهلرینی توتابیلیرسینیز، روح‌لارینی دئییل. چونکو روح‌لاری صاباح‌لاردادیر. سیزایسه، [صاباحی،] رؤیالارینیزدا بئله گؤره بیلمزسینیز.

اونلارا بنزمه یه جان آتابیلیرسینیز، اما اونلاری اؤزونوزه بنزتمه یه چالیشمایین

چونکو یاشام گئرییه دؤنمز، دوننهتاخیلیب یوبانماز

سیزلر یای[2]‌سینیز،اوشاق‌لارینیز ایسه یاشایان اوخ‌لار کیمی، سیزلردن اؤنه آتیلیرلار.

اوخچو، سونسولوق یولوندا آماجی[3]گؤرور، سیزی اؤز گوجویله اَییر، اوخ‌لار یئیین و اوزاغا گئتسین دییه

اوخچونون الینده اَییلمه نیز،سئوینج اوچون اولسون؛ چونکو او اوچان اوخ‌لاری سئودییی کیمی، دوران یایی دا سئور.

کلمه‌لرینکؤکلرینه گئدیب، سؤزجوک‌لرین تاریخ درینلیک‌لرینده سیسلی-دومانلی ایزلرینیآختارماق و انسان دوشونجه‎سی‎نین گلیشمه‌ سی‌نی دیل گوزگوسونده ایزله مک، اَن چوخسئودیییم ایش‌لردن‌دیر. قاورام‌لار/ مفهوم‌لار، تاریخ‌ده و دیل تاریخینده بللی بیرزامان‎لاردا، اصلینده ملموس و ال ایله توتولور، گؤز ایله گؤرونور نسنه‌لردن،سویوتلاشاراق، تجرید ائدیله رک، بوگونکو معنالارینی قازانیب‌لار. بو گلیشمه و ده‌ییشمه‌لریتعقیب ائتمک، انسان‎لارین دوشونمه و دوشونجه شکیل‌لرینی ده بیزه آیدین‌لاشدیریر.نه ایسه سؤزو اوزاتمایاق؛ بیر چوخ قارماشیق، آنلاشیلماز و قاریشیق گؤرولن سؤزجوک وقاورام‌لار، بیر زامان چوخ ساده، آنلاشیلیر و حتا ال ایله توتولور، گؤز ایلهگؤرولور نسنه‌لردن گلمک‌ده‌دیرلر. بو فیکره دایاناراق، گونوموزده دولغون وقارماشیق بیر قاورام اولان جمهوریت کلمه سی‌نی اله آلدیم. بو سؤزجویه تورکجه ده نهکیمی قارشیلیق وئرمک اولار؟ دییه دوشوندوم. سونوج دا بیر آووج یاخین معنالی مفهوم‌لارادا گؤز آتماق لازیم گؤروندو.

***

دوشوندوم اوسته‌کییازینی اوخویان آرخاداش‌لار، "قارداشیم ممکلت‌ده باشقا مسأله قالمادیمی؟" دییه سوروشابیلرلر. دوغرودور. هله-هله بو گونلر بوتون دونیا کوروناویروسو ایله اوغراشیرکن و اونا قارشی تدبیرلر آلینیرکن، "جمهوریته تورکجه قارشیلیق اولابیلرمی؟" سورغوسو، گولونج گلمزمی؟. بو سوْرغو(اؤزومو فرضی اوخویوجویئرینه قویاراق، سوروشدوغوم سورغو)، منه ژان-پوْل سارتر'ین مشهور سؤالینی خاطیرلاتدی:"آج بیر[آفریقالی] اوشاق اوچون منیم اثرلریمین، نه فایداسی وار؟". ایلک باخیش‌دا چوخحاقلی گؤروکن سورغوموز، درینلمه‌سینه آراشدیرینجا ائله ده دوغرو گؤرونمور. بوگونمثلا کورونا و یا اونا بنزر بیر مسأله(دییه لیم: یوخسوللوق) ایله اوغراشان واوغراشماسی گره‌کن قوروم‌لار، تشکیلات‌لار و دؤولت اورقان‌لاری و یا غیر دؤولتیاوْلوشوم‌لار واردیر. بو ایشلر اونلارین وظیفه‎سی‌دیر. چالیشیرلار، ساغ اولسون‌لار!اللرینه، جان‌لارینا ساغلیق! منیم کیمی‌لرین الیندن گلن وارسا(شخصی و یا عایلهساغلیغی کیمی) یاردیم ائده بیلیرم. یوخسا باشقالاری چالیشیر من ده اوتوروماونلارین خبرلرینی تعقیب ائدیمو یا بوتون انسان‌لار ال‌لرینه گلنی گؤتوروب،حرکته گئچمه‌لی‌دیرلر، دئمک منطقلی گؤرونمور"آفریقادا و یا باشقا بیر یئرده، بیر اوشاق داهی آج اولدوغومودتجه، بیر شئی یازماییم، اوخوماییم، چالیشماییم" دئمک و دوشونمک دوغرو مو؟الیم‌دن گلن یاردیمی ائتمه‌لییم، اما دونیادا بوتون مسأله‌لر اورتادان قالخمادیقجابیر ایش گؤرولمه مه لی دئمک، چوخ دا قبول ائدیلیر بیر ادعا گؤرونمور.

بیر باشقا سورغودا وار؛ جمهوریت کیمی یئرلشمیش و توتونموش بیر کلمه‌ یه قارشیلیق وئرمک‌ده نهفایدا وار؟ بو دا یئرینده بیر سورغو. بیرینجی اولاراق منیم بورداکی اؤنریم،"هر کس گلسین بونو قبول ائتسین" معناسیندا دئییل‌دیر. اصلینده بیر فییئریتمه، قافا چالیشدیرماسی‌دیر. ایکینجی‎سی، زامان ایچینده بیر کلمه‌نین توتما وقبول گؤرمه‎ احتمالی وار. بیر زامان سیلاحلی کورد حرکت‌لری‌نین یایین‌لاریندا وکورد آیدین‌لاری‌نین دیلینده گؤرولن کوْمار(=جمهوریت) بوگون، کوردیستان بولگه ‎لیکحوکومتی و عراق دؤولتی بلگه‌لرینده رسمیت قازانیبدیر. اوچونجو اولاراق، بو چالیشمادیل اولاناق‌لارینی و امکان‌لارینی آراشدیرماق، سرگی‌له مک‌دیر. بو ایسه دیلینگلیشمه‎سینه و گوجلنمه‌سینه کؤمک اولاجاق‌دیر.

***

جمهوریت سؤزجویو،تورکیه تورکجه سی و اونا یاخین تورک دیللرینده(قیبریس تورکجه سی، بالکان تورکجهسی، کرکوک تورکجه سی) یاشار. اسکی سوویت بیرلیی‌نده و بوگون مستقیل تورک جهموریت‌لریندهیاشایان تورک‌لر عمومیتله، رئسپوبلیکا(Respublika) سؤزجویونو روسجادان آلاراق ایشله دیرلر. جمهوریت، سون دؤنمعثمانلیجادا یایقین‎لاشدی. ایلک اولاراق جمهوری و جمهور کلمه‌لری "خالق/ملّتطرفیندن سئچیلن و یؤنتیلن حوکومت" معناسیندا، آوروپاداکی تی وصف ائتمکاوچون، ایشلک ایدی. جمهوریت عثمانلیجادان فارسجایا گئچدییی کسین گؤرونور. آنجاقعربجه یه ده بو یئنی شکیل و معناسییلا، تورکجه دن گئری اؤدونجلمه(re-borrowing) اولاجاق‌دیر.جمهور، عربجه جَمْهَره "ییغین، بوتون" کلمه‎سیندن گلیر. جمهره، کلاسیکعربجه ده، جمهره اشعار العرب و جمهره انساب العرب کیمیکتاب‌لارین آدیندا "بوتونلوک، قاپساملی" معناسینی داشییردی. اسکییونانجادان عربجه یه چئوریلن اثرلر آراسیندا، افلاطون'ون جمهوریت(Politeia) آدلی اثریندنپارچالاردا واریدی. اورادا اثرین آدی "جمهور" اولاراق گئچر.

 رئسپوبلیکا'یا گلینجه، روسجا سؤزجوک لاتینجه Respublica دان گلیر. بولاتینجه سؤزجوک، اینگیلیزجه republic و فرانسیزجا republique کلمه لری‌نین قایناغی‌دیر. سؤزجوک res+publica اولاراق آچیقلانیر. Res "شئی، نسنه، امر" دئمک‌دیر. Publica ایسه "عموم ایله ایلگی‌لی، خالقا، دؤولته باغلی"معناسیندادیر. Publica اصلینده populus>poplicus "ائل، خالق، جماعت" کلمه سینه دایانیر. بو سون لاتینسؤزجویو اینگیلیزجه people یولویلا تانییریق. بعض‌دن عاغلیما بئله گلیر؛ رئسپوبلیکا اصلیندهبیزیم اسکی‌دن بری تاندیغیمیز "ائل مالی" دئمک‌دیر. هله ده آذربایجان‌دا،"بیرینه عاید اولمایان و هامی‎نین استفاده ائتدییی یول، سو، آغاج، اوتلاق و"کیمی وارلیق‌لارا، "ائل مالی" دئییلیر. بو ایسه گئنه‌ده چاغداش ت ودوشونجه ده public sphere (=عرصۀ عمومی) معناسینا نه قدر یاخین و بنزر اولدوغو دقت چ.ایلکین جمهوریت‌لرده(اسکی روْما و ایتالیادا)، اسکی یونان دموکراسی‎لرینده اولدوغوکیمی، "هر شئی، هر مسأله اورتادا، اورتالیق‌دا بحث اولونوردو" و اونوناوزرینه گؤروش بیلدیرمک، هرکسین و هامی‌نین یعنی "جمهور"ون حاقیساییلیردی. اسکی یونانجادا politeia (لاتینجه رئسپوبلیکا، بونون ترجومه سی‌دیر)، اصلینده polites (=یورتداش، شهرداش، وطنداش) کلمه ‌سینه دایانیر. اودا polis(=شَهَر، دؤولت،حوکومت، وطنداشلیق، اؤز باشینا دؤولت اولان شهر، ت باغی ایله بیربیرینه باغلیاولان بیر توپلوم) کلمه‌سیندن گلیر. بوگون اینگیلیزجه‌ده polity (=اداره، ی اجتماع) اویونانجا سؤزجویون قالینتی‎سی‌دیر.

***

جمهوریت'دن دانیشینجا، ایستر-ایسته‌مز public و اونا یاخین اولان general مفهوم‌لاری دا اورتایا چیخیر. ایلک سؤزجویه قارشیلیق فارسجاداعمومی/عامّه یایقین‌دیر و عثمانلیجادا دا بو سؤزجوک‌لر واریدی. بوگون تورکیه‌ده دهداها چوخ حقوق دیلینده قالان سؤزجوک‌لره قارشیلیق اولاراق قامو(kamu) سؤزجویو ایشلک حالا گلیبدیر. قامو، اورتا تورکجه‌میز‌دن(فضولی وصفوی دؤنمی شاعیرلریمیزدن) بری تاندیغیمیز سؤزجوک‌دور و قمو/قامو یازیمی دا یایقین‌ایدی.اسکی تورکجه‌ده قاموغ/قمغ شکیل‌لری ده واردیر. کلمه‌نین پهلویجه هَمَگ(>همه)دنمی، آلتایجا بیر کؤکن‌دن می گلدییی دارتیشماسی حل اولموش ساییلماز. موغولجادا kamu- فعلی بیر اورتاق کؤکه اشارت ائده بیلر. موغولجا فعل ایله کوردجه kom- کلمه‎سی نین بنزرلییی دقت چ. کوردجه کومار یانیندا کومه له آدیدا، بورادان گلیر و اصلینده "ییغین، توده" دئمک‌دیر.

ایکینجی سؤزجوکده فارسجادا، عمومی اولاراق چئوریلیر. اصلینده general لاتینجه generalis(=عمومی،هامیلیق، هامیلیقجا)دن گلیر. بو سؤزجوک ایسه generis کلمه‎سینه دایانیر. generis اؤزو  genus "جنس،نوع" سؤزجویونون یییه‌لیک(genitive) حالی‌دیر. genus ایسه هیند-آوروپا دیللرینده‌کی *ghene- "دوغورماق، دونیایا گتیرمک" فعلینه گئدیب چاتیر.لاتینجه genus، یونانجا genos "سوْی، توْخوم، ائل" ایله کؤکدش ساییلیر. یونانجاسؤزجوک، عربجه "جنس" کلمه‎سی‌نین قایناغی اولدوغونو دوشونن‌لر واردیر.تاندیغیمیز ژنتیک/ گئنتیک(genetics) بوردان گلیر. تورکیه تورکجه سی‌نده، general سؤزجویونهقارشیلیق اولاراق، گئنل(genel) اؤنریلیب ویایقین‌لاشیبدیر. بو کلمه‌نین تورکجه گئن(<گئنگ=گئنیش، گئنیشلیک) صفتینهدایاندیریلدیغی و لاتین سؤزجویون یازیمینا بنزتیلدییی آچیق گؤرونور. کلمه‌نین اکیشوبهه گؤتورور؛ تورکجه‌ده آددان آد قوران بیر –Al اکی یوخدور. آیریجا بوگونکو تورکیه تورکجه‌سینده، "گئنیش" یایقینایکن، "گئن" سؤزجویو یازی دیلینده ترک ائدیلمیش و آنادولو لهجه لریندهیاشاماق‌دادیر. منجه گئنل اوچون دوغرو-دوزگون بیر تورکجه قارشیلیق اؤنریلمه‌لیدیر. لاتینجه generalis او دیلده specialis "اؤزل،مخصوص" قارشیتی‌دیر.

***

بونلاردان سونرا،جمهوریت'یت تورکجه‎سی نهاولابیلر؟ اوست‌ده بیر ایپ اوجو وئردیم. منجه بئله‎سینه کؤکلو، آغیر و دولغونقاورامی چئویرمک اوچون، تورکجه‌ده، مطلقا "ائل" کیمی کؤکلو و دولغون بیرسؤزجویه باش وورمالیییق. ائل، اؤنجه لری ده یازدیغیم کیمی، گئنیش معنا آلانیواردیر؛ بیر خاقان'ین اؤلکه‎سی واداره‌سی آلتینداکی تورپاق‌لار، بیر اؤلکه‌ده یاشایان بوتون انسان‌لار، قان باغیایله بیربیرلریله باغلی اولان انسان‌لارین بوتونو، بیرینه یاخین اولان آدام‌لارو". بو معنالارین public سؤزجویونه،کؤکن و محتوا باخیمی‌ندان چوخ یاخین اولدوغونا اشارت ائتمیشدیم. بونلاری گؤزاؤنونده توتاراق، جمهوریت قارشیلیغی اولاراق ائللیک(éllik) کلمه‌سی‌نیدوغرو گؤرورم.  ائللیک، اسکیتورکجه ائللیگ(lligé) "پادشاه، خاقان/قاغان" سؤزجویوندنفرقلی‌دیر. ائللیگ بوگونکو تورکجه‌میزله *ائللی اولور. بو سؤزجوک، فارسجا تاریخکتابلاریندا، ایلک/ایلک‌خان شکلی ایله ضبط اولموشدور. +لیک اکی ده تورکجه‌میزدهبیر چوخ معنا قاتماق‌دادیر؛ اکلندییی کلمه‌لره، مکان آدی(آغاجلیق)، زامانآدی(قوشلوق واختی)، اویغونلوق، لیاقت و حق ائتمه(مکّه‌لیک، ارلیک قیز و)، ظرفآدی(سؤزلوک) و مجرّد آدلار(کیشیلیک، آداملیق و) یارادیر. سانیرام بوردا، بو اکینبیر-ایکی معناسی ایله ائللیک، جمهوریت'ین آشاغی-یوخاری معناسینی قارشیلایابیلر: ائلین یاشادیغی یئر، ائله اویغون ومناسب ی سیستم، ائلین یؤنه‌تدییی اؤلکه. او زامان اؤزبکیستان ائللییی، فرانساائللییی، آلمانیا فئدرال ائللییی، ایران اسلام ائللییی، آذربایجان ائللییی کیمیدئییم‌لر، ایلک باخیش‌دا بیر آز غریبسه‌نیر، یادیرغانیر، اما دقت ائدینجه داهاآنلاشیلیر اولدوق‌لاری گؤروله‌جک‌دیر.  

(1)

در مطلبقوشه/قشه، فراموش کردم اضافه کنم که در آذربایجان تعبیر قوشالاشماق(qoşalaşmaq) "مسابقه دادن اسب‌ها" هم وجود دارد.

(2)

در خصوص نقدتئوری آذریسم و شواهد و قراین آن نکته های متعددی را، به تفاریق، در خلال مطالبآورده ام. شاید روزی فرصتی دست داد و مجموعۀ منسجمی در این زمینه تأالیف شد. باریدر اینجا اشاره به دو نکته را-که در جریان مطالعات متفرقه متوجه شده ام-مفید می‌دانم.نکاتی که به اعتبار و اصالت اشارات یاقوت حموی در خصوص "آذریه" مربوط می‌شود.شاید این نکات برای محقق دیگری مفید واقع شود.

1.     مرحوم علی نقی منزوی کتابشناس معروف و فرزند مرحوم شیخ آغا بزرگ طهرانی-ازعلمای شهیر شیعی در قرن بیستم-در جریان اشاره به کتاب معجم البلدان می‎نویسد:"انسابسمعانی یکی از مآخذ عمدۀ یاقوت در تألیف معجم البلدان بودهو [یاقوت] غالباً عنوان‌های کتاب‌های انساب را گرفته و با حذف یاینسبت، عنوان قرار داده و منسوبین را عیناً دنبال آورده و گاهی نیز آنها را تحریف وتصحیف کرده است".[1]  به نکات مشابه قبلاً اشاره کرده و آورده بودم کهنقل بی ذکر  مأخذ در کتب قدما شایع بودهاست.

2. مرحوم سید مرتضی عسکری از محققین سرشناس تاریخ اسلام-که در دهه‌های اخیر با کشف مجعولات سیف بن عمر تمیمی، ابهامات بسیاری را برطرف کرده است-در دو کتاب یک صد و پنجاه صحابی ساختگی و عبدالله بن سبأ و افسانه‌های دیگر، به وضوح نشان می‌دهد دهها نقطۀ جغرافیایی، حادثۀ تاریخی و شهر و قریه را، یاقوت از روی روایات مجعول سیف بن عمر اقتباس کرده و لذا دهها اسم جغرافیایی، جنگ و منطقه را-که هیچگاه وجود نداشته اند- در اثر خویش گنجانده است. طالبان قاعدتاً برای مطالعۀ جزئیات به آن آثار مراجعه کنند. صرفاً برای نمونه اشاره می‌شود که سیف بن عمر، از جمله صحابی مجعولی به اسم اُطّ بن اُطّ ساخته و مدعی است که نامش روی رودخانه‌یی در ناحیۀ حیره(به دلیل شرکت در جنگی در ساحل آن) باقی مانده است. گزارش یاقوت حموی به شکلی است که گویا خود وی از آن محل عبور کرده است. زیرا می‌گوید که نام آن نهر تا امروز به صورت اُطّ باقی مانده است . 

نقل قول مشابهی هم از طریق مطالب مجعول سیف دربارۀ طریق الاخابث در یمن دارد ومطلب به وجهی است که توهم مشاهدۀ شخصی از آن حاصل می‌شود.[3]

این شواهد و دهها نمونۀ مشابه نشان می‌دهد که آنچه یاقوت آورده مأخوذ و متقبساز منابع قدیمی‌تر و در مورد "الآذریه"، کتاب سمعانی است و فی‌الواقعاثر وی را نمی‌توان، شاهد و منبعی مستقل محسوب داشت.

(3)

تؤوشه‌مک(tövşemek) اوزرینهیازدیغیمیز یازییا(آنادیل‎دن درلمه‌لر-42)، آشاغیداکی وئری دهآرتیریلمالی‌دیر.

تؤیشومک(töyşümek) "تئز-تئز نفس آلیب وئرمک، اوره‌یی دوزنسیز(=نامنظم) چارپماسی"،آنادولو آغیزلاریندا گؤرولمک‎ده‌دیر.

(4)

در مطلب مربوط به "عین در کلمات فارسی؟" از جاده وجعده بحث شده بود. ولی نسبت به اتیمولوژی آن اظهار نظر قطعی نشده بود. اینک بااطمینان کافی می‌توانم بنویسم که جادّه عربی بوده و در اصل و ظاهراً به "مسیرسنگفرش شده" اطلاق می‌شده و از جَدَد به معنی "سرزمین سخت و هموار"اخذ شده است.

(5)

لاغ کلمه‎ سی اوزرینه یازدیغیم یازی‌دا(آنادیل‌دن درلمه‌لر-7)،بیر اؤنملی وئری گؤزوم‌دن قاچمیش. قرآن‌دا لاغیه "بوش سؤز،معناسیز سؤز" گئچر و لاغ دا عربجه‌ده "باطل، دَیَرسیز"معناسیندادیر. او زامان "لاغ"ین کسین عربجه اولدوغو، آچیق‌لیغا قاووشور.

(6)

ورهووو کلمه سی اوزرینه یازدیغیم یازی‌دا(آنادیل‌دن درلمه‌لر-39)،فارسجا برـ ایله قورولان و تورکجه‌ ده یاشایان دئییم‌لری سایدیم. بو دئییم‌لرین انیایقین اولانی‌نی اونوتموشام: برباد(berbat). سؤزجوک، اسکی‌دن تورکجه‌ میز ده وار و مثلا نسیمی‌نین شعرلریندهگؤرونور. سؤزجویون بر+باد(=یئل)دان اولوشدوغو و یئل ایله گئتمک/یوخا چیخماقمعناسیندان "پیس، یامان" آنلامینا دوغرو قایدیغی آچیق گؤرونور.

(7)

در خصوص مطلب "کوروش آباد و اردشیر"، بعدها مطلع شدمکه روستایی کردنشین مابین اشنویه و سولدوز/نقده وجود دارد. در این خصوص باید گفتاولاً این روستا با آنچه در متن ذوالفقار کرمانی آمده است، قابل تطبیق نیست. زیرادر متن مزبور، قراء و قصبات سراب و آن صفحات ذکر می‌شود و فاصله و طول و عرضجغرافیایی کوروش آباد سولدوز، بیش از آنی متفاوت است که موجب خلط و التباس شود.ثانیاً کوروش آباد سولدوز، در تداول محلّی، درویش آباد/درویش آوا تلفظ می‌شود وظاهراً اسم کوروش/ کورش آباد قدمتی ندارد. ثالثاً این اسم را به دلایل مزبور در آنمقالت نمی‌توان با اسم کوروش تاریخی مرتبط دانست. اگر رسمی و برخاستۀ اسیونالیسم رمانتیک عصر پهلوی نباشد، ممکن است کلمۀ دیگری باشد مانند کوْروش(koruş)"آدم کور، مثلِ کور" که به صورت لقب هم استفاده می‌شود.ضمناً احتمال ارتباط آن با *کوروش>کوروشنه "گاودانه" نیز قابل طرحاست.

(8)

آنادیل‌دن درلمه‌لر-44، اوزرینه آرخاداش‌لارداندَیَرلی آرتیرمالار و دوزلتمه‌لر گلدی. بو ماده و سونراکی‌لار، او اساس‌داحاضیرلاندی.

·       سئسار'ا اورمو شهریمیزده "میصری تویوق"دئییلیر. دَیَرلی بیلگی‎دیر.

(9)

لومبه کلمه سیدقتیم‌دن قاچمیش. بیر چوخ لهجه میزده لومه>*لو>لومبه(lümbe) شکلی ده اورتایا چیخمیش و بیر چوخ ترکیب‌ده، لومبه تویوق، لومبهساچ، لومبه آدام/قیز(یاپیشقان/قیسا گئیینن و پالتارسیز کیمی گؤرونن) دئییم‌لری دهواردیر آغیزلاریمیزدا. آیریجا، لومبه‌لمک فعلی ده، یومورو ائتمک(پالتار کیمیزادلاری) معناسیندا گؤرولمک‌ده‌دیر.

(10)

ساسیق: تورکیهتورکجه سینده اولدوغو کیمی اورمو آغزیندا دا واردیر. قیساجاسی ساسیق، آذربایجانتورکجه‎سینده اولدوغونا گؤره، ادبی دیلیمیزده ده یئرینی آلابیلر.

1.     سئسار(sésar):فارسجادا "مرغ شاخدار" آدییلا بیلینن و ائولرده بسله‌نن،بوینوزلو کیمی گؤرونن تویوقسو بیر قوش". گؤیرچین کیمی اوچابیلن بو قوشون،فرقلی تورک دیللرینده، باشقا آدلاری وار؛ تاتارجادا "میصیر تاووغو"،آذربایجان جمهوریتی‌نده "فیرنگ تویوغو" و تورکیه‌ده بچ تاووغو(Beç tavuğu) اولاراقبیلینیر. بو آد عثمانلی قایناق‌لاریندا وین/ویانا شهرینه وئریلن "بچ"آدیندان گلمه‌لی‌دیر. اساس یوردو گینه اولان بو قوشا، اینگیلیزجه‌ده Guine/helmetedfowlآدلانیر. بوردا گتیردیییم آدی مییانادا ائشیتمیشم و باشقا یئرلرده نه آدلاریداشیدیغی‌نی دوغرو-دوزگون بیلمیرم. آنجاق بو آدین روسجا sesarka آدینا دایاندیغی دا گؤزدن قاچماز. بیر قیسیم تورک دیللرینده(مثلاتورکمنجه‌ و اؤزبکجه‌ده) سئسارکا آدی دا یایقین‌دیر. روسجا کلمه‌نینسئزار<قیصر<کایسر آدیندان گلدییی ده آچیق‌دیر و بو قوشون "تاجلی"اولدوغو باخیمی‌ندان، بئله بیر آد آلدیغی دا اورتادادیر. آنادولودا سیسیر(sısır) "هئشترخان" معناسیندا دار بیر آلان‌دا(کوتاهیادا) دقتچ. بیزیم سئسار ایله سیسیر'ین بیر ایلگی‎سی وارمی؟

2.     بوببو(bubbu):"هدهد". قرآن'دا دا آدی گئچن مشهور قوشون دیلیمیزده آدی، بیر چوخ دیل‌دهاولدوغو کیمی سس تقلیدینه دایانیر. بوببو، آذربایجان تورکجه‎سینه مخصوص کیمیگؤرونن سؤزجوک، وان آغزیندا بوپبو(bupbu) و دیاربده بوبوبوک(bübübük) اولاراق گؤرونور. قیرشهیرآغزیندا بوبوه (bubuh) بایقوش دئمک‌دیر و آیری توتولمالی‌دیر. تورکیه تورکجه‎سینده،هوت-هوت(hüthüt) (<عربجه) یانیندا، چاووش قوشو، داراقلی/تاراقلی قوش، تاراقچیکیمی آدلاری دا واردیر. بونلاردان علاوه ایبی‌بیک (ibibik) چوخ یایقین‌دیرو یازی دیلینده ده ایشلک ساییلیر. ایبیک(ibik) بیچیمی ده عثمانلی قایناق‌لارینداگئچر. ابن مهنّا سؤزلویونده ایبوک(ibük)شکلی وار وگئچیش دؤنمی‌نی گؤستریر. چونکو اسکی تورکجه و دیوان لغات الترک‌دهبو معنادا اوپگوک(üpgük) واردیر. بوتون بو بیچیم‌لر، سس تقلیدینه دایاندیق‎لاری و اوناگؤره ده‎ییشگن‌لیک گؤستردیک‎لری آچیق‌دیر. قوش'ون چیخاردیغی سس'ین بیر چوخ دیلده(مثلا اینگیلیزجه ده hoepoe) آدینا یانسیدیغی کیمی، باشینداکی داراقسی (=داراق کیمی) تاجی/ککیلی ده"شانه به سر، داراقلی قوش" کیمی آدلار قایناقلیق ائدیبدیر. آیریجاتورکیه تورکجه‎سینده ایبیک "قوش/خوروزلاردا گؤرولن پیپیک" معناسیندا داواردیر. بلکه ‌ده قوشون آدی‌نین ایبی‌بیک اولماسینادا بو سؤزجویون ده ائتگی‌سیواردیر.

3.     یاغال(yağal):"آچیققارا رنگ، قهوه رنگی[قویون، گئچی و بنزرلرینده]". سؤزجوک بو. بیچیمی ایله خوی‌داندرلنمیش‌دیر، اما یایقین ساییلابیلر. چاراویماق‌دا یاهال(yahal) اوسته کیآنلام‌دا، قاشقایجادا یانگال(yangal) "قهوه‌یی سوخته" معناسییلا موجوددور. آنادولودا یاغال"قولاغی ساری حیوان، اوزو قهوه رنگی اولان حیوان" یایقین ایکن، یانغال(yaŋal)دا "قیرمیزی، آلاجا، آل(=صورتی)" گؤرولور. یاغال ایلهآنلامداش اولان یانغال دا دنیزلی و موغلا(فتحیه)دا وار. ایسپارتا، توقات و دوزجهآغیزلارینداکی یانیقال(yanıkal)"قهوه‌ رنگی، گیلانار رنگی" دا بونلارا قاتیلمالی.بونلارین یانیندا ماراش کندلرینده "قیرمیزی، آل" معناسیندا یانیل(yanıl) و قیصری ده"قولاق‌لاری ساری یا قهوه رنگی اولان کئچی" معناسینداکی یانال دا بوکلمه‌لردن آیریلمازلار. کلمه میزین کؤکنی‎نه گلینجه، منجه سؤزجوک اسکی تورکجه‌دنبری بیلینن یاغیز(yağız) "قهوه رنگی، یانیق رنگی" سؤزجویو ایله بنزرلیکگؤستریر. یاغیز مؤحتملن یاقماق(=یاندیرماق) فعلی ایله کؤکدش‌دیر. یانیق‌لیق ایلهقهوه رنگی‌نین بنزرلییی و یاخین‌لیغی آچیق‌دیر. آیریجا یاغیز و یاغال دا، قارالیقمعناسی دا آغیر باسیر. سانیرام یانغال/یانال اساس بیچیم اولاجاق‌دیر و یاشیل/قیزیلکیمی کلمه‌لرده اولان ـیل اکی ایله قورولموش‌دور. بو ایکی رنگی آدی‌نین بنزرلییییاغال/یانغال/یانال بیچیمی‌نی دوغرولاماق‌دادیر. دوشوندویومه گؤره یاغال/یانالتورکجه‌ میزده ایشلک حالا گله بیلر. کلمه تورکیه تورکجه سی‌نین یازی دیلینده یئرآلماماق‌دادیر.

4.     قارینپا(qarınpa):"قارنی بؤیوک، گؤبک‌لی". یئرلی لهجه لریمیزده یایقیندیر. آنادولو آغیزلاریندا آزاراق گؤرونور؛ سیواس(چَپنی)دا قارناپا(karnapa)، "آغیرجانلی، ووردوم دویماز"، گوموشخانه(اولوشیران)ده garnapa سؤیله‌ییشی ایله "قارنی بؤیوک، گؤبکلی" دئمک‌دیر.سامسون(قاراخلیل) و نییده آغیزلاریندا قارناپا "شیشمان آدام" آنلامیداشیر و کلمه قیبریس تورکجه‎سینده ده گؤرولمک‎ده‌دیر. کلمه‌نین ایلک عونصورونونقارین اولدوغو و بیزده بیر هجانین دوشدویو، آچیق‌دیر. آنجاق ایکینجی عونصور نه‌دیر؟فردی گوزل، دوقتورا چالیشماسیندا(تورکیه تورکجه‌سی آغیزلاریندا سؤز یاپیمی،فیرات اونیورسیته‌سی، 2015، 11.ص)، بیر –ABA اکی‌نین واراولابیله جه‌‌ییندن بحث ائدر. وئردییی اؤرنک‌لرین هئچبیری یازی دیلینده گؤرونمز و بیر بؤلومو ده شوبهه گؤتورور. من اونلاردان بیر نئچه‌سی‌نیندقته آلینمالی اولدوغونو دوشونورم؛ کؤره‌په(körepe)(نییده آغزی) "کورکیمی ترپه‌نن، چالیشماز دوروما گلمیش آدام". بو کلمه‌نین ده‌ییشگه‎سی اولانکوْراپا(korapa)دا (اولوشیران/گوموشخانه) "دقت‌سیز، آشا-آشا یا آشا-دوشهیئرین آدام" و گئنه‌ده گوموشخانه‌ده (اولوشیران) سوْلاپا(solapa) "سولاللی، سولاق، سولاققای/ سولاققَی". بونلارین کؤکو آچیق‌دیر. بیزیم قارینپانیندا کؤکو بللی دیر. اما اکین داها درینلمه‌‌سینه آراشدیریلماسی گره‌. او زامانبلکه یازیلی تورکجه‌ده یایقین اولان و کؤکنی آچیقلانمایان سونه‌په (sünepe) "یازیق، سرسم، جرجه‌نک یئرین آدام" کلمه‎سینه ده بیرایشیق توتولور. هر حال‍دا سؤزجویوموزون کؤکلو و دوغرو اولدوغو، شوبهه گؤتورمز.

5.     سئلوْوو(séllovu):"آشیری درجه‌ده بوْل/بوْللوق، آچیق-تؤکوک". دانیشیق دیلیمیزده گؤرولور. آنجاق یازی دیلینده یئر آلماز. سؤزجوک فرقلی بیچیم‌لرده،آنادولودا، آزاراق دا اولسا، گؤرولمک‌ده‌دیر. سئلله‌گی (selleği)کاستامونو(توْسیا)دا "سئل یاتاغی"، سئلله‌گو(sellegü) بو آنلام‌دا،سیواس(ییلدیز ائلی)دا وار. گئنه‌ده کاستامونو دا سئللؤگو(sellögü) "زمی‌لریا اکین‌لر آراسیندا سویون داشماماسی اوچون چکیلن سد" دئمک‌دیر. سئلوی(selevi)، چانقیری آغزیندا "سو یاتاغی، باخچا/باغ‌لاردان گئچنآرخ" معناسیندادیر. سون اولاراق گوموشخانه(اولوشیران)ده "سئلؤگون(selögün) یاغمور" دئییمی "آرالیق‌‎سیز یاغیش" معناسیداشیماق‌دادیر. بو کلمه‌لرین بیر سؤزجویون ده‌ییشگه‌لری اولدوغو، "ماجرالیبیر اک" آدلی یازیمیزا باخینجا آنلاشیلیر. کلمه‌نین کؤده سئل(<عربجهسیل) واردیر و اوندان گلن سئلله‌مک(séllemek) "احتیاج‌دانآرتیق گلمک/اولماق، بول اولماق" دیلیمیزده بوگون یایقین گؤرونور. اک ایسهاؤنجه‌لری بحث ائتدیییمیز –AGU اکی‌دیر و V<Ğ<G یاشاندیغیاوچون ö/o<A ده‎ییشیمی ده یاشانیر اونون تؤره‌تی‌لرینده(مشتقات'یندا).

6.     چالیم-ووروم(çalım-vurum):"چابالاما،چیرپینما(=تلاش و تقلا)". اؤزللیک‌له "چالیم-ووروما دوشمک" دئییمیایچینده ائشیتمیشم. دئییم آذربایجان تورکجه‌سینه مخصوص اولاجاق‌دیر. یازی دیلیندهده گؤرمه‌میشم. چالیم، تورکیه تورکجه‌سینده و آنادولو آغیزلاریندا، چالماق فعلیندنگله‌رک فرقلی معنالار داشیماق‌دادیر: 1. آز بنزرلیک، 2. آبارتیلی(اغراق آمیز)داورانیش، 3. قیلیجین کسگین یانی، 4. فوتبال‌دا و بنزری اویون‌لاردا: دریبل، 5.منزل/اَریم(=تیررس، بُرد). ووروم ایسه، آنادولودا یوخ کیمی‌دیر اما یئنی تورکجه‌ده"نبض" قارشیلیغی اولاراق اؤنریلیبدیر. بو معنا دا منجه اویغون گؤرونور. ایکیسؤزجویون‌ ده تؤره‌ییشی آچیق ساییلیر و یازی دیلیمیزه ده قاتیلابیلیرلر.

7.       جاماکی(camakı):"ویترین،توکان‌لارین بؤیوک شوشه‌لری". سؤزجوک دانیشیق دیلینده چوخ گؤرولو. تورکیهتورکجه‎سینده بو معنادا جامکان(camekan) واردیر. آیریجا، جامکان جام/شوشه ایله آیریلمیش یئرلره، جاملیق "(حامامدا)سویونما یئری" و دانیشیق دیلینده "گؤزلوک" معناسیندادیر. "سویونما یئری" معناسی،شوبهه‎سیز فارسجا "جامه‌کن"(بوگون: رختکن)ده گلیر. آنلاشیلان سونرالاری،جام(=شوشه) کلمه‎سی‌نین تأثیری آلتیندا "شوشه‌لی یئر، شوشه‌لیک، جاملیق"معناسی گلیشمیش و اورادان یئنیجه "ویترین" معناسی اورتایا چیخیبدیر. اوزامان، سؤزجوک شوبهه‎سیز عثمانلیجادان آذربایجان تورکجه‎سینه گئچیبدیر. بیر چوخیئرده و اؤزللیک‌له تبریزده، گؤزلوک(و یا گونش گؤزلویو) تاخان‎لاراساتاشماق اوچون "ائششک باخیر جاماکی‌دان" کیمی آشاغی‌لاییجی سؤزلر سؤیله‌نیر.

8.     لومه(lüme): داها چوخ "لومهتویوق" دئییمی ایچینده گؤرونور. "قیسا، کَسیک، قویروقسوز" آنلامیداشییان سؤزجوک، آذربایجان لهجه‌لری ایچینده چوخ گئنیش یایقین‌لیق گؤستریر.آذربایجان جمهوریتی لهجه‌لرینده "قویروقسوز(قوش، قویون )" آنلامییانیندا، قیسا ساچ اوچون ده "لومه ساچ"، قیسا پالتار معناسیندا"لومک پالتار" و "ایکینجی یول دؤیولموش چلتیک"(قوبادلی آغزی)معنالاری دا لومه سؤزجویونده واردیر. بو سون معناسییلا، لیمه(lime)، آنادولودا داگؤرونور(توسیا/کاستامونو، قارغی/چوْروم). کلمه‌نین لومگ(lümeg) و لومک(lümek) شکلی دهواردیر و سونرادان تؤره‎میش اولمالی‌دیر. آنادولودا لومه، گؤرولمه‌سه ده، لیمه،یازی دیلینده داهی سیخ-سیخ گؤرونور. لیمه "تیکه، پارچا" دئمک‌دیر.لیمه-لیمه ایسه "تیکه-تیکه، نارین-نارین" معنالاری داشیر و سامسونآغرینداکی لومه (lüme)"کرپیج" معناسی باشقا لهجه‌لرده‌کی لیمه'نین معناسی ایله اؤرتوشور:"سینیق کرپیج،قورومامیش کرپیج'ین ایکییهبؤلونموش پارچالاری" آنلامی آنادولودا چوخ گؤرونور. سؤزجویون کؤکنی‌نهگلینجه، فارسجا "نیمه(=یاریم، اسکیک)"دن آلیندیغی آچیق‌دیر. آنادولو وایستانبول آغیزلارینداکی لیمه بیچیمی ده ، آذربایجان‌داکی بیچیمین یئرلی بیر دیل‌دندوغرودان فارسجادان گلدییی‌نی گؤسترمک‌ ده‌دیر.

9.     ساسیماق(sasımaq):"پیس قوخوماق، ایی‌لنمک، چوروموش اییی وئرمک".  فعل، لهجه‌لریمیزده گؤرولور و چوخ اسکی کؤکلریواردیر. آنادولو و عثمانلی آغیزلاریندا "قوخوشماق، پوزولوب قوخماق"معنالاری، دیوان لغات الترک‌ده ده واردیر. آیریجا ساسیق"دادسیز، دوزسوز" معناسیندا بالیکسیر، سامسون، اوردو/پرشمبه و سیواسآغیزلاریندا "ساغلیق‌سیز، رنگ‌سیز(کیمسه)" معناسیندا دوزجه‌ده،"بایاتلامیش قوخوموش" آنلامی‌ندا بورسا، دوزجه، قیصری/حصارجیق‌دا وار.ساسی(sası) ایسه "پیس، میندار، پیسقوخان" معناسیندا عثمانلی و چاغداش تورکیه تورکجه‎سینده یایقین‌دیر و آنادولوآغیزلاریندا آشاغی-یوخاری بوتون بؤلگه‌لرده واردیر. کلمه‌میزین، اسکی تورکجه‌ده‌کیساسیماق فعلی‌نین اوزانتی‎سی اولدوغو آچیق‌دیر. سانیرام، ساخسی<ساقسی دا بوردان گلیر. دیوان لغات الترک‌ده،کاشغرلی "ساسیق" سؤزجویونو ساخسی معناسیندا وئریر. بو کلمه‌نین اصلیندهساسیماق فعلینه دایاندیغی دوشونوله‎بیلر. قرآن کریم‌ده و لقدخلقنا الانسان من صلصالٍ، من حماء مسنونٍ(=انسانی قورو پالچیق‌دان، قاراقوخوموش چاموردان یاراتدیق) گئچمک‌ده‌دیر. بو آیه‌ده(و باشقا یئرلرده) پالچیق'ین دا قوخوشدوغو و ایی‌لندییی‌ آنلاشیلیر وگؤرونور. او زامان ساقسی ایله ساسیق'ین(=کؤچوشمه یولویلا) بیرلشمه‌لری، آنلام باخیمی‌ندان دا موم گؤرونور.

1.     دامازلیق(damazlıq):"مایا؛یوغورت، پنیر کیمی آغارتی‎لاری حاضیرلاماق اوچون سوته قاتیلان ماده، بیر حیوانیننسلی‎نین داوامی اوچون ساخلانیلان بالاسی". آنادولودا کلمه دامیزلیق(damızlık) بیچیمی‎نده‌دیر.سؤزجویوموز، دامماق>دامیزماق(=دامدیرماق) فعلینه دایاندیغی سؤیله‌نه‌بیلر.آنجاق ـلیق اکی، اسمه گلدییی اوچون، اورتادا بیر *دامیزی/*دامزی/*دامازیاولمالی(قیاس ائدین تورکجه‌میزده‌کی دامجی(=داملا، قطره) ایله). آنادولودا، محدودبیر آلان‌دا(اگریدیر/ایسپارتا) دیمیز(dımız) "مایا" واردیر. سانیرام دامازلیق/دامیزلیق بنزر بیرسؤزجوک‌دن تؤره‌نیب‌دیر.

2.     گوزگو(güzgü):"آینا". اللی ایل اؤنجه‌یه گؤره چوخ داها اونودولموشحالا گلن کلمه‌لردن‌دیر. بوگون بیر چوخ بؤلگه‌میزده، قوجالارین بیلدییی و گنج‌لرینشوخلوق دیلینده ایشله‌دیک‌لری سؤزجوک‌لر آراسینا گیریبدیر. حال بو کی اللی قاباق، مثلا مرند کیمی یؤره‌لریمیزده چوخ داها یایقین ایدی. آذربایجانجمهوریتی‌نده رسمی دیل‌ده ایشلک‌دیر. آنادولودا، گوزگو یانیندا، گؤزگو(gözgü)ده چوخ یایقین‌دیر. آنجاق یازی دیلینده، "آینا" حاکم وگؤزگو/گوزگو گؤرونمز دوروم‌دادیر. گوزگو'نون تؤره‎ییشی آچیق‌دیر. *کؤزمک>کؤزونمک(=گؤرونمک) فعلیندن(اؤنجه‌لری اوزونجا بحث ائتمیشدیک)، -AgU اکی ایلهقورورلوبدور (ماجرالی بیر اک آدلی یازییا باخین). سؤزجوک یازیدیلیمیزده داها جانلی توتولمالی‌دیر دییه دوشونورم.

3.     قیرمیزی(qırmızı):"قیزیل(رنگ)". سؤزجویون دیلیمیزده آلینتی اولدوغو آچیق‌دیر.آنجاق فارسجادان می؟ عربجه‌دن می؟ گلدییی دوشوندوروجو گؤرونور. سؤزجوک فارسجادادایما "قرمز" شکلینده‌دیر. اما اسکی متین‌لرده، "قرمزی" دهوار. عربجه‌ده ایسه، قرمزی یایقین ساییلیر. او زامان عربجه قایناغی داها مؤحتملگؤرونور. عربجه سؤزجوک ایسه سانسکریتجه krmi-ja "قورداق، بیر نوع قورت‌دانآلینان قیزمیزی رنگ" دان گلدییی بیلینیر. سانسکریتجه سؤزجوک فارسجا"کِرم"(=قورداق، قورت) ایله قیاس ائدیله‎بیلر. عربجه قرمزی، آوروپادیللرینه (لاتینجه: cremesino و اوردانایتالیانجا cremesi یولویلااینگیلیزجه crimson<cremesin) گئچمیش و یایقینلاشیبدیر. آدی گئچن قورداق، بیلیم دیلینده coccus ilicis اولاراقبیلینمک‌ده و اینگیلیزجه کیمی آوروپا دیللرینده kermes آدینی، عربجه‌دنآلینتی اولاراق یاشاتماق‎دادیر. قیرمیزی دیلیمیزده بوتونویله یئرلشه‌رک، یئرلی"قیزیل، آل" کلمه‌لری‌نین آلانینی دارالتمیش‌دیر. بوگون یئر آدلاریمیزدابئله قیرمیزی'یا سیخ-سیخ راستگلینیر:

1-3. قیرمیزی بولاق/قرمزی بلاغ: باروق/باری بوجاغینا باغلی قوشاچایکندلریندن.

2-3. قیرمزی باغ/قرمزی باغ: چاراویماق‌دا، شادیان بوجاغینا باغلی کندلریمیزدن.

3-3. قیرمیزی خلیفه/قرمز خلیفه: آشاغی و یوخاری اولاراق  ایکی کندیمیزین آدی‌دیر. قوشاچای'ین زرینه بؤلگه‎سینه باغلی‌دیرلار. اسکی متین‌لرده(دهخداکیمی) قرمزی خلیفه یازیلیرکن، بوگون فارسجایا اویاراق و فارسجا بیچیمه یاخینلاشدیریلیراق،قرمز خلیفه یازیلیر.

4-3. قیرمیزی گؤل/قرمز گل: آذرشهر'ین یئنگیجه بوجاغینا باغلی اولان و قاجار دؤنمی‎ندن قالان حامامی و گؤلو ایلهمشهور اولان کندیمیزین آدی، ائل دیلینه باخمایاراق یازی‌دا، قرمز گل یازیلیر.

4.     دوم(düm): آذربایجان تورکجه‎سینده داها چوخ رنگ‌لرین قوْیولوق(غلظت) وخالیص‌لییی‌نی گؤسترمک اوچون ایشله‌نن بو صفت، دوم آغ(=آپ آق)، دوم قارا(=قاپقارا، بوتونویله قارا) ، دوم ساری(بوسبوتون ساری، ساپ ساری) کیمی دئییم‌لردهگؤرونور. بوگونکو تورکیه تورکجه‎سینده توم(tüm) "بوتون،تامام" اوزون دارتیشمالارا و بحث‌لره سبب اولوبدور. بعضی‌لرینه گؤره توماصلینده، عربجه تام و یا اونونلا ایلگی‌لی و کؤکدش بیر سؤزجوک‌دن آلینتی‌دیر. بعضیلری ایسه، کلمه‌نین اسکی تورکجه و دیوان لغات الترک‌ده وار اولان "توم"دنقالینتی اولدوغونو دوشونورلر. منجه پروفسؤر عثمان فیکری سرتکایا'نین گؤروشو( تورک دیلی درگیسی،آغسطوس 2013، سایی‌سیندا)دوغرودور و کلمه اسکی بیر تورکجه *tü- "بوتونله‌مک، تامام اولماق" فعلیندن گلیر. سایینسرتکایا بو فعل‌دن بحث ائتمز و بو فعلین اسکی تورکجه‌ده شاهیدی یوخدور. آنجاق منجهتوکه‌مک(tükemek) "قورتولماق، توکنمک" و اوندان تؤره‌یَن توکنمک"بیتمک، قورتولماق"، توکل(tükel) "کامل، بوتون" کیمی سؤزجوک‎لرین کؤده بئله بیر فعلیاتماق‌دادیر. سانیرام دیلیمیزده یاشایان دوم-دوز(düm-düz) تعبیرینده گلندوم ده اصلینده بو سؤزجوک‌دور. چونکو تورکیه تورکجه‎سینده، بونون یئرینه دوپه-دوز(düpedüz) واردیر.

5.     موْیدا(moyda):"اویناغان/یونگول قادین/قیز، سوْیو بوْش قادین". ساییناسماعیل هادی، دیل‌دنیز'ده، مؤعجز شبستری‌نین شعرلریندن ده اؤرنک وئریر. هادی به‌ی، کلمه‌نین اصلینده*مویداق اولدوغونو و موْولداماق فعلینه دایاندیغینی و پیشیک‌لر کیمی جوتلشمه ایسته‌یینهباغلی اولابیله‌جه‌یینی دوشونور. بو گؤروش قبول ائدیله بیلمز؛ بیر چوخ سبب‌دناؤترو. اسکی تورکجه اکلریندن ـغ(ـق دئییل) دوشه‎بیلر، اما بو سؤزجوک، باشقا تورکدیللرینده اولمادیغینا گؤره، اسکی ساییلابیلمز. آیریجا *مووداماق فعلی‌نین وارلیغیو اونون معنا گلیشیمی ده شوبهه‌لی‌دیر. منجه سؤزجوک یئرلی لهجه‌لریمیزدا(مثلابیناب‌دا) گؤرولن موْدا(moda) "بؤیوک کاسا، ساخسی و بؤیوک دوغراما کاساسی، حامامتاسی" ایله بیرلیک‌ده اله آلینابیلر. سانیرام کاسا'نین/قاب'ین ال‌دن اله گزمه‎سی(اؤزللیک‌له اسکی خَزنه حامام‌لاریندا)،منفی معنالار قازاندیغی آچیق‌دیر. فارسجا و عربجه‌ده بنزر دوروم‎لار وار(فارسجا وتورکیه تورکجه‎سینده‌کی هرجایی /hercai کلمه‎سینه دقتائدین). یعنی "کاسا، قاب" معناسی اساس گؤتورولمه‌لی. او زامان بومویدا/مودا هاردان گلیر؟ دییه سوروشابیلیریک. منجه مویدا، بایدا کلمه‎سی‌نینپوْزولموش حالی‎دیر. م<ب حادثه‎سی تورکجه‎میزده واردیر و کلمه ایچی a>o حادثه‎سی دهداغینیق شکیل‌ده(sporadically) واردیر؛ نابات>نوْبات، بعضی لهجه‌لریمیزده خوْروش(xoruş) "قاشینتی، شدتلی قاشینما"<خارش و بنزرلری‌نیناولدوغونو بیلیریک. او زامان بو گلیشیمی بایدا>*مایدا>موْیدا>موْداشکلینده آچیقلاماق معقول گؤرونور.

6.     سَکی(seki):"اوتورماق اوچون پیلله کیمی حاضیرلانان پالچیق‌دانصندل". سؤزجویوموز فارسجادا سکّو شکلینده یاشار و یئنی آنلام‌لار داقازانیبدیر. دیوان لغات الترک‌دن بری تورکجه‌ده وارلیغی بیلینیر وبوگون آنادولودا حتا یئر آدلاریندا گؤرونور؛ ییرمی‌یه یاخین کند و محله آدی "سکی" اولاراقیاشاماقدادیر. آیریجا اون یئرده آق‌سکی(Akseki) ایکی ده قاراسکی(Karaseki) آدیندا کندواردیر. کلاوزون سؤزلویونده کلمه‌نی فارسجادان آلینتی اولاراق گؤسترسه‌ ده، گؤروشونونیانلیش‌لیغی آچیق‌دیر. دؤرفر سؤزجویو آراشدیریرکن (اوچونجو جیلد، 1258. سؤزجوک)،چینجه احتمالی‌نی ردّ ائدیر اما کسین بیر گؤروش‌ ده بیلدیرمیر. منجه اسکی تورکجه‌ده‌کیسکو(sekü)>سکی، سکمک(sekmek) "آددیم آتماق، آتیلماق" فعلیندن گلمه‌لی‌دیر. دقت چکنمسأله بو: آنادولودا بوگون "سکمک" تک باشینادا "سکی"معناسیندادیر و "نردیوان پیلله ‎سی"نه ده سکمک آدی وئریلیر. سانیرام سکی،اصلینده "اوجا یئر، دیک یئر، بلکه ده: اؤنه گلمیش یئر" معناسیندایمیش واوزریندن آتیلماق و یا سکمک گره‌میش. سکمن(sekmen) ده آنادولودا"اوجا یئر، پیلله، آرخاسیز صندل، سکی" اولاراق واردیر، اما یونانجادان (skamnin) گلدییی آنلاشیلیر و بیزیم سکی ایله قاریشدیریلمامالی. منجه، سکی،سکمک فعلینه -gU اکی گتیریلرکاورتایا چیخیبدیر. بو اک ایله وسیله آدی چوخ قورولوبدور؛ کَرکی(kerki)<کرتمک، گوزگو،سونگو(süngü)<سونگمک(=باتیرماق)، آسقی<آسماق، آچقو/آچقی(=آچار)<آچماقو. او زامان کلمه‌میز اصلینده sek-+gU> sekkü> sekü

 اولمالی‌دیر. فارسجا سؤیله‎ ییش بوردان می گلیر؟ آنادولودا سکؤیله‌ ییشی ده وار.

7.     یابی(yabı): آذربایجان‌دا داها  چوخ مجازی معناسییلا "آنلاماز، قانماز،آنلاقسیز، قاناجاق‌سیز" گؤرولور. آنادولو آغیزلاریندا "ضعیف، گوجسوزآت" معناسی واردیر. فارسجادا "یابو" اولاراق اساس معناسی "یوک آتی،سوْیسوز(بدنژاد) آت"دیر. آنجاق مجازی آنلامی دا یایقین‌دیر. سؤزجویونفارسجادا آلینتی اولدوغونو دؤرفر اثرینده یازار و کلمه‌نین اصلینده "قولای،کیفیت‎سیز، دَیَرسیز" اولدوغونو دا بیلدیریر. یابی بو معناسی ایلهیاووز<یاویز(yawız)، یابیز(yabız)"پیس، یامان"، یاولاق/یابلاق "قولای، پیس"کلمه‌لریله کؤکدش ساییلیر. آتچی و حیوانچی‌لارا گؤره، یابی "ارکک آت ایلهدیشی ائششه‌یین جوتلشمه‎سیندن" عمله گلیر و آتا گؤره داها دایانیق‌لی اولور،اما قاچیش و قوشو دا یئیین اولماز. قاتیر/قیسراق ایسه "ارکک ائششک ایله دیشیآتین جوتلشمه‎سیندن" دوغولور و ایکی‎سی‌نین آراسیندا آزاراق فرقلر وار. یابیدا، قاتیردا قیسیر و سونسوز اولور.

8.     ا(a):"بیرینه پول و یا بنزری باهالی زاد قارشیلیغی‌ندا امانتوئریلن باغ، ائو، آت، قاتیر والیق وسیله اوچون آلینان پولا دا ا دئییلیر،اجاره". کلمه‌نین عربجه "کراء"دان گلدییی آچیق‌دیر. فارسجادا کرایهسونرادان و سونو ـیه ایله بیتن کلمه‌لرین تأثیرینده گلیشدییی آنلاشیلیر. تورکیهتورکجه‎سینده ده، ا اسمی یانیندا، الاماق، الیق(=ا اوچون وئریلن، پولقارشیلیغی ایش گؤرن، آدام مثلا الیق قاتیل)، الانماق کیمی فعل و سؤزجوک‌لر دهواردیر. بیزده سون زامان‌لاردا فارسجادان گئچمه‎یه چالیشان "کرایه"یانیندا، اکئش[لیک] "الیق ائوده یاشایان/یاشاماق" دا وار. آیریجابوگون‌لرده ساده‌جه سوی آدلاریندا قالان "مُکاری"(=آت، قاتیر، اولاقوایا وئرمک یولویلا گئچینن آدام، چاروادار) سؤزجویو ده عربجه‎ده بو کراءدانتؤره‎دیلیبدیر. تورکیه تورکجه‎سینده مکّاره(mekkare) اولاراق گئچر و عربجه فعّال قالیبنده اولان سؤزجوک‌لرین(رسّام،قصّاب، سیّار و کیمی) تأثیرینده ده‎ییشمیش اولمالی‌دیر.

9.     یوْوونجو(yovuncu):"مؤحتاج".یئرلی آغیزلاریمیزدا آرا-سیرا گؤرولن سؤزجوک‌لردن‌دیر. آنادولو آغیزلاریندا، بیرآز فرقلی اولاراق، داها چوخ سوی آدلاریندا یاشار. سؤزلوک‌لرده گؤرمه‌دیم. ارزروم واورفا لهجه‌لرینده یاوونچ(yavunç) "مؤحتاج" دئمک‌دیر. مالاتیا و ارزینجان آغیزلاریندایاوونچ اولماق "یالواریجی شکیل‌ده وضعیتی آنلاتماق" معناسیندا وار. بومعنادا آنادولودا یاوونجوماق(yavuncumak) فعلی یایقین‌دیر(غازی آنتپ، گیره‌سون، گوموشخانه، سیواس، یوزغات،قیرشهیر و قیصری آغیزلاریندا). بو فعلین "چوخ آجیقماق" معناسی داواردیر(ایسپارتا، چوروم و ایچل لهجه‌لری). آرتوین(شاوشات)ده یاوونجی‌لانماق(yavuncilanmak)"یالوارماق" دئمک‎دیر. عثمانلی قایناق‌لاریندا یاوونج‌لوق"یامانلیق، پیسلیک، فنالیق، ضرر" معنالاری ایله گؤرونور و یاوونماق(yavunmaq) "ایتمک، ال‎دن گئتمک" آنلام‎لاری داشیماق‌دادیر.یوونجو بونلارلا ایلگی‌لی گؤرونور. آما قایناغی و تؤره‎تیمی نه‌دیر؟

منجه ایلک اولاراق، یاوونماق فعلیندن باشلامالیییق. بو فعلین قایناغی آنادولوو اسکی اوغوز تورکجه‎سی/ چاغاتایجادا گؤرولن یاوو(yavu) و یاوی(yavı) سؤزجوک‎لری‌دیر.بو کلمه‌لر بوگون آنادولودا(سینوپ، چوروم و کاستامونو لهجه‌لرینده) "ایتیک،ایتمک، عاغیل‎سیز، چیرکین، آداما یاووماز" معنالاری ایله واردیر و"عاغیل‎سیز" معناسی چوخ یایقین‌دیر(بیله‌جیک، اسکی‎شهیر، غازیآنتپ/نیزیپ، آنکارا/ساری اوبا، نییده). آیریجا عثمانلیجا و چاغاتایجادا "یاوو/یاوی قیلینماق/قولونماق" سیخ-سیخگؤرونور و "گؤرونمز اولماق، ایتمک" معنالاری داشیر. آنلاشیلان بونلارینهامی‌سی، اؤنجه‌لری بحث ائتدیییمیز *یاویماق "یامان‌لاشماق، پیس اولماق"فعلینه دایانیر. یاوی/یاوو'دان یاوونماق فعلی اورتایا چیخار. بو فعل‌دن *یاوونجو(*yavunucu)>یاوونجوچیخمیش اولمالی‌دیر. اورفا و ارزروم‌داکی یاوونچ اؤرنه‌یی ده بو یاوونماق فعلینهدایانمالی. بعضی ـنچ اؤرنک‌لرینده اولدوغو کیمی، یاوونچ دا زامانلا فاعللیک معناسیقازانمیش اولاجاق‌دیر.

10.یئئیمجیل(yéyimcil):"چوخیییَن". آذربایجان تورکجه‌سینه مخصوص سؤزجوک‌لردن ساییلمالی‌دیر. آنادولوآغیزلاریندان اوردو'دا، ییییمجی(yiyimci) "روشوتآلان" معناسیندادیر. آنادولودا ییییم "روشوت" آنلامیندا بیر چوخ یئردهگؤرونور(بالیکسیر، غازی آنتپ، قیصری، نییده، ایچل). عثمانلی قایناق‌لاریندا، ییییم"طعام، یئمک، یییه‌جک، لقمه" قارشیلیغی اولاراق واریمیش. آیریجا یئییم"یئمک ایشی/فعلی" اولاراق دا آذربایجان و آنادولودا وار. ییییمجی ویئییمجیل، ایکی‎سی ده بوردان گلمه‌لی. یئییمجیل، یازی دیلیمیزده ده "پُرخور،شکمو، شکمباره" قارشیلیغی اولاراق ایشلک حالا گله‎بیلیر. بو معنایا یاخین،تورکجه‎میزده، بوغازجیل دا وار. بوغازجیل "شکم‌پرست، شکم‌چران"  قارشیلیغی اولاراق آذربایجان'ین اوزانتی‎سی اولان قارص/ایغدیر'دا دا واردیر. بوغاز بوردا "یئییب-ایچمه،یئمک، یییه‌جک" معنالاریندا یعنی بوغاز'ین مجازی معنالاریندا اولمالی. هر حال دا، بوکلمه ده یازی دیلیمیزده یایقین اولاراق یئرینی آلابیلر. "قارین قولو،بوغازلی" دا بو آنلاملارا یاخین سؤزجوک‌لر اولاراق، ائل آراسیندا گؤرولمک‌ده‌دیرلر.

1

به فهرست اسامیمرکب با جان-که مؤید تحلیل اخی‌جان به جای اخی‌جهان، محسوب شده‌اند-باید توپونیمزیر را هم اضافه کرد:

·       اخی‌جان: روستایی از توابع بخش کشاورز(صحیح: کشاور) شاهین‌دژ(=سایین قالا).

2

چیلیس اوزرینهیازدیغیم یازییا(آنادیل‌دن درلمه‌لر-39)، آشاغیداکی بیلگی‌ ده،علاوه ائدیلمه‌لی: فارسجا دانیشیق دیلینده چِلِسی(=قیتمیرلیق) اولدوغو کیمی،خِنِسی(=یوخسوللوق، الی بوشلوق)و کِنِس(قیتمیر/قیسمیر) ده واردیر و بیزیم سؤزجوکایله ایلگی‌لی اولابیلرلر؛ بو فرقلی بیچیم‌لر، فرقلی تورک لهجه‌لریندن قایناقلانمیشدا اولابیلرلر.

3

شپیرت کلمه‌سیاوزرینه یازدیغیم یازییا بونو دا اکله‌مه‌لییَم: کوردجه و ارمنیجه‌ده شپیک/شاپیک"کؤینک" واردیر و پهلویجه‌دن گلدییی بیلینیر. بونون بیزیم شپیرت/شپیتایله بیر ایلگی‌سی وارمی؟ کسین فی بیلدیرمک اولماز بلکه، اما یئرلی کؤینک‌لرایله چؤرک‌لرین بیر بنزرلییی واریمیش دییه دوشونورم.

4

در مطلب مربوط به"قوبی"، به فهرست توپونیم‌ها، باید دو اسم جالب توجه زیرهم - از دیواندرۀ استان کردستان- اضافه شود:

·       قره غیبی: روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان دیواندره

·       غیبی سور: روستایی از توابع بخش سارال شهرستان دیواندره

تبدیل قوبی به غیبی، باید به صورت قوبی>*قیبی(*qıbı)>غیبی باشدو قیبی- به دلیل مجهول بودن بر کاتبان و دیوانیان-به غیبی مبدل شده است. در خصوصغیبی سور، تقریباً تردیدی ندارم که تبدیل و ترجمه‌یی از توپونیمی به شکل قزل قوبی>قزلغیبی بوده و شاهد آن هم، اسم قره غیبی در همان صفحات است.

5

"کؤچری" آدلی یازیمیزدا، -ArI اکی ایلهقورولان سؤزجوک‌لره، آشاغیداکی تؤره‌تی‌ ده علاوه ائدیلمه‌لی‌دیر:

·       قالاری(qaları): "قالیجی، جاویدان". دانیشیق دیلینده و لهجه‌لریمیزدهواردیر.

6

به فهرست توپونیم‌هامرکب از خلیفه("انعکاس تصوف در توپونیمی") نام دو آبادیزیر را هم باید افزود:

·       قرمزی خلیفه: دو روستای قرمزی خلیفۀ علیا و قرمزی خلیفۀ سفلی در بخش زرینۀشهرستان میاندوآب قرار دارند. از اتیمولوژی لفظ قرمزی/قرمز در یکی مطالب آتی،تفصیلاً بحث خواهد شد.

7

در مطلب "لغاتعثمانیه در فارسی"، لفظ شیله مورد بحث قرار گرفت. بعدها متوجه شدم کهاین واژه در نام‌های فامیلی آذربایجان هم رواجی دارد و چندین خانواده، شیله‎بافخوانده می‌شوند.

8

در بحث از الفاظترکی شکارنامه‌های ناصرالدین شاه، از جَبَه و اتیمولوژی آن بحثی به میان آمد وگفته شد(به نقل از گرهارد دؤرفر) که واژۀ مغولی مزبور، قاعدتاً از یاپ ترکیقدیم(به معنای مطلق سلاح) اخذ شده است. حال باید این نکته را هم بیفزایم که یاپ درهیأت "یب" در متون قدیمی فارسی مکرراً آمده و از آن "نوعیتیر" یا "تیر پیکاندار" مراد شده است. یب/یاپ را، در فهرست دؤرفراز الفاظ ترکی دخیل در فارسی، نیافتم.

9

"بیر کیچیلتمه-بنزتمه اکی" اوزرینه یازدیغیم یازی‌دا، "سوْغالاق" کلمه‎سی‌نین تک باشینا ایشله‎ندییی‌ندنخبرسیز اولدوغومو یازمیشدیم. ایندیلیک اؤیرندیییمه گؤره، سوغالاق، یئرلیآغیزلاریمیزدا(و مثلا مییانادا) "موسیر" قارشیلیغی اولاراق، یاشاماق‌دادیر."موسیر" اوچون تورکیه تورکجه‎سینده، "آرپاجیق سوغانی" واردیر.سوغالاق، سؤزجویونون جانلانماسی و یایقین‎لاشماسی گؤزل اولور دییه دوشونورم. کلمه‎نینآغیزلاردا، زوغالاق یانیندا، سووالاق بیچیمی‌نین ده وار اولدوغونو، بورادا یازمالییام.

10

در پُست "آیاترکی لفظی برای شهر ندارد؟" به ربط اتیمولوژیک احتمالیبالیق>بالغاسون مغولی و بالچیق>پالچیق "گِل و چامور" اشاره کرده بودم.آنچه باید علاوه کرد این است که در زبان عربی هم مَدَر دارای دو معنای مجزاست کههر دو در متون کلاسیک فارسی شواهدی دارند: 1. گلِ سخت، کلوخ. 2. قریه و روستا. لذاتطور از گِل>کلوخ> قریه در عربی هم شواهدی دارد و مؤید تحول سمانتیک مزبوراست.

1.     آیبا(ayba):"سطیل، دوْل، وئدیره".اؤزللیک‌له ماراغا آغزیندا چوخ گؤرولور وشاعیر باریشماز، اوْنداکی یy/ سس‌سیزینی ر/r دان دؤنوشمهسایمیش(ماراغا و اطرافینداکی بؤلگه‌لرین لهجه‎سینده r>y حادثه‎سی چوخیاشانیر) و تبّت یدا آدلی روْمانیندا "آربا" اولاراقیازمیشدیر. نه ایسه سؤزجوک، عربجه عَیبه "گؤن چانتا، چانتا"دان گلیر واسکی فارسجا متین‌لرده ده وار. آیبا'نی "هئیبه" ایله قاریشدیرماماق گره‌ک. هئیبه، آنادولو و آذربایجان‌دایایقین اولاراق "شَلَه، توْربا" معناسیندادیر و بیر آز دا فرقلی یازیم‌لاریواردیر؛ مثلا آنادولودا heğbe و heybe اولاراق گؤرونور. هئیبه ‌ده عربجه‌دن آلینتی‌دیر و حقیبه"چَمَدان، چانتا، توربا" دئمک‌دیر.

2.     چیته‌مک(çitemek):"تیکمک، ایری تیکمک، قاداماق، بیربیری‌نین یانینادوزمک". دانیشیق دیلیمیزین یانیندا، آنادولو آغیزلاریندا، داها چوخ شرق ولایت‌‎لرده بوبیچیم و معنا ایله گؤرونور. باشقا بؤلگه‌لرده، چیتیمک(çitimek) داها چوخیایقین‌دیر. چیتیمک، عثمانلیجا قایناق‌لاریندا دا گؤورلمک‎ده‌دیر. "دیکمه(تینگ/نهال)‌لریبیربیری‌نین یانینا دوزمک و برک توخوماق"دا معنالاری آراسیندادیر. تورکیهتورکجه‌سی‌نین یازی دیلینده ایسه چیتمک(çitmek) بو معنالارلا و "پالتارینیرتیغی‌نی تیکمک" معناسییلا واردیر. آیریجا چیتیله‌مک(çitilemek) و چیتمک فعل‌لری‌نین"پالتارلاری بیربیرینه سورتمک یولویلا لرینی چیخارماق" معناسی دایایقین ساییلیر. آنلاشیلان بوتون بو فعل‌لرین قایناغی، "چیتمک‎"دیر. اوندان، فعل‌دنفعل قوران –I-/-U- اکی ایله(سورمک>سورومک و بنزرلرینده اولدوغو کیمی) چیتیمک،چیته‌مک اورتایا چیخمیش و چیتی "سؤکوک، ییرتیق" دا چیتمک فعلیندن گلیر.چیتمک ایسه، اصلینده چاتماق و چیرتماق فعل‌لری کیمی، بیر سس تقلیدینه دایانمالی‌دیر.ایکی نسنه‌نی بیربیرینه چاتماق/دایاماق/باغلاماق دان چیخان سس، اساس اولمالی‌دیر.چیته‌مک فعلی قاشقایجا/قاشقای تورکجه‎سینده ده واردیر.

3.     قاراق(qaraq):"بیرینی تحقیر ائتمک اوچون آچیق ال ایله اونون باشینا ووارکیمی، هاوادا الی آشاغییا اندیرمک، قاراما سالماق". خالق دیلینده "آلاباشینا!" کیمی دئییم‌لر ده سؤیله‌نیر بو دوروم‎لاردا و قاراق دوشمان‌لار وساواشان‌لار آراسیندا گؤرونور. سؤزجوک بو شکلی ایله آنادولو آغیزلاریندا یوخ.آنجاق قاراماق فعلی "خوْر گؤرمک، لکه‌له‌مک، قارا یاخماق، ذمّ ائتمک"معنالاریلا تورکیه تورکجه‎سینده و عثمانلیجادا واردیر. آنادولو لهجه‌لرینده،قاراماق "قارالاماق، بیری‌نین آرخاسیندا پیس دانیشماق" آنلامی ایلهگؤرونور. آذربایجان تورکجه‎سی‌نین دانیشیق دیلینده، قاللاق(qallaq) "شماتتائتمک، بیرینه دیل یاراسی وورماق، بیری‌نین پیس دورومونو باشینا چالماق"آنلام‎لاریلا یایقین‌دیر و سانیرام بو قاراق‌دان گلیشمیش‌دیر؛قاراق<*قالاق<قاللاق. قاراماق فعلینه گلینجه، بو فعل قارغیماق/قارغاماق"لعنت ائتمک، قارغیش ائتمک" فعلی‌نین بیر ده‌ییشگه‌سی اولاراق، اورتاتورکجه‌دن بری بیلینیر. منجه قاراق، قاللاق و قاراماق، اوچو ده یازی دیلیمیزدهیئرلرینی آلابیلیرلر. بو قاراق، اسکی تورکجه‌دن بری بیلینن باشقا بیر قاراق"گؤز ببه‎یی، گؤزون قاراسی" ایله قاریشدیریمامالی.

4.     قییی(qıyı):"قیراق، بوجاق". ماراغا آغزیندا وار و شاعیر باریشماز'ین اثرلرینده گئچر. مثلا تبّت یداآدلی روماندا، "اوْغرون-اوْغرون گؤزلری‎نین قییی‌سیندان جئیرانی ایچیردی"(77.ص).کیتابین سونوندا ایسه قییی "بوجاق" اولاراق آچیقلانمیش‌دیر. بورادا"گؤزون اوجو، گؤزون قیراغی" قصد ائدیلدییی آچیق‌دیر. قییی تورکیه تورکجه‎سینده،سون درجه یایقین و "ساحل" قارشیلیغی اولاراق اؤلچونلو دیل‌ده ایشلک‌دیر.اصلینده قییی تورکجه‎نین ان اسکی سؤزجوک‎لرینده ساییلیر و اورخون یازیت‌لاریندا"قیدیغ" بئله "ساحل، قیراق" معناسیندا واردیر. قیدیغ کلمه‎سینده،کلمه سونو ـغ سس‎سیزی‎نین سیستملی اولاراق دوشمه‎سی و کلمه ایچی د>ی حادثه‎سی‌نینیاشانماسی ایله، قییی آپ-آچیق اورتایا چیخیر. قیدیغ ایسه،قیدماق>قییماق(=کَسمک) فعلیندن، -Xg اکی‎ ایله قورولدوغوبیلینیر و مارسل اردال دا، بؤیوک اثرینده کلمه‌نی آراشدیریبدیر. بوگوناوکرایین/اوکراینا اؤلکه‎سی‌نین باشکندی ساییلان کییف(Kiyev)ین آدیآراشدیرماجی‌لارا گؤره بو قییی کلمه‌سیندن گلیر و اصلینده قییی+ائو(=ساحل‎ده‌کیائو/یورت، اوت-اوسته: بندر، لیمان) اولاراق تحلیل ائدیلیر.

5.     گؤتوروملو(götürümlü):"دؤزوملو، صبیرلی، تحمّل‌لو، سؤز گؤتورن آدام". سؤزجوکمیانادان درلنمیش آما سانیرام باشقا لهجه‌لریمیزده ده وار. آنادولودا گؤتوروملو بومعناسی ایله یئرلی آغیزلاردا(ایسپارتا، گوموشخانه، آرتوین، سیواس/قویولحصار)اولدوغو کیمی، سون زامان‌لاردا یازی دیلینده ده گؤرونمه‌یه باشلادی. گؤتوروم ایسه تورکیهتورکجه‌سینده دانیشیق دیلینه مخصوص ساییلیر و "صبیر، دؤزوم، دایانما"معناسی ایله چؤروم، گوموشخانه، ایچل و آرتوین لهجه ‎لرینده یاشاماق‌دادیر.گؤتورومسوز(götürümsüz) ایسه یازی دیلینده آزاراق گؤرونور و اؤزللیک‌له، اوْردو لهجه‎سینده"بیرینی چکَنمه‌ین، منجیل/خودخواه" معناسیندادیر. "دؤزومسوز، تحمل‌سوز"معناسی یازی دیلینه مخصوص ساییلمالی. کلمه‌نین، قورولوشو آچیق‌دیر؛ گؤتورمک"سؤز قبول ائتمک، دؤزمک" فعلیندن –Xm اکی ایله گؤتوروم اورتایا چیخیر. منجه اوچ کلمه‌ ده(گؤتوروم،گؤتوروملو، گؤتورومسوز) یازی دیلیمیزده ایشلک حالا گله‎بیلیرلر.

6.     ساپاند(sapand):"ایکی اوزون قولو اولوب، ایچینه  قویولان داشی، دوشمانا و یا هدفه ساری آتابیلنابتدایی سلاح، فلاخن". کلمه دانیشیق دیلی و لهجه‎لریمیزده چوخ فرقلی شکیل‌لردهیاشاماق‌دادیر؛ ساپان (sapan)، ساپاند، سوپان(sopan)، سوْپاند(sopand)، سوپنگ(süpeng) و داهالاری.آنلاشیلان اسکی بیچیمی ساپان اولاجاق‌دیر و ساپانلی/سپانلو طایفاسی‌نین آدی دابونا شاهیددیر. آیریجا تورکیه تورکجه‎سینده ده، ساپان اساس آلینیبدیر. نیشانیان،سؤزجویو، ساپماق/ساپیماق "شدتله تاولاماق" فعلینه باغلار. منجه بئله بیرفعلین وارلیغی شوبهه گؤتوردویو کیمی، -(g)An اکی‌نین دهبئله بیر تؤره‌تی‎سی شوبهه‌لی‌دیر. منجه ساپان، ساپ+-An(کیچیلتمه-بنزتمه اکی) ایله داها راحات آچیقلانیر. یازی دیلیمیزده،ساپان و ساپاند، ایکی‎سی ده آلینابیلر. بیلدیییمه گؤره، باشقا بیچیم‌لردن سوپنگده، یازی دیلینده واردیر. آنجاق اؤلچونلو(استاندارد) دیل‌دن اوزاق اولدوغونودوشونورم.

7.     نیمچه(nimçe):"کیچیک بوْشقاب، پیش‌دستی". آذربایجان‌دا، سون زامان‌لاردااونودولمایا اوز توتان سؤزجوک‌لردن‌دیر آذربایجان جمهوریتی نده ایسه یایقین‌دیر وآنادولودا دا ساده‌جه قارص(قاراقویونلو)دا وار. سؤزجویون فارسجالیغی آچیق گؤرونور.آنجاق فارسجادا و فارس دیلی سؤزلوک‌لرینده بو آنلام‌دا، "نیمچه" یوخ.نیمچه، فارسجادا، قیسا پالتار معناسی واردیر. بوردان "کیچیک قاب" معناسیمی گلمیش؟ کسین بیر سؤز سؤیله‌مک چتین‌دیر. آیریجا، نیمچه عثمانلیجادا و بعضیآنادولو آغیزلاریندا، نمسه (nemse) یعنی اوْتریش‌دن گلن/اوْتریشلی معناسیندادیر. بوردان گلن بیرقابا می بو آد وئریلمیش؟ چوخ دوشوک بیر احتمال. چونکو کلمه بو معناسییلا باتیآنادولودا گؤرونمه‌دی. او زامان کلمه‌نین بو معناسی، آذربایجان‌دا گلیشمیشاولمالی.

8.     دؤنک(dönek):"دؤنوم، دؤنگه، دؤنوش نوقطه‌سی". سؤزجویو ماراغاداائشیتمیشم. باشقا بؤلگه و یؤره‎لریمیزده ده اولابیلر. دؤنک، آنادولو و ایستانبولآغیزلاریندا، فرقلی معنالاردا، یایقین‌دیر. "دؤنوم، دؤنگه" معناسییلا،کرکوک، آرتوین(یوسوف ائلی)، آنکارا(کشانوز)دا گؤرولور. سؤزجویون تؤره‎ییشی آچیقساییلیر. دؤنمک فعلینه، مکان آدی یارادان –Aq اکی‌ گتیریلیبدیر. بنزرلری قوناق، یوناق(yunaq) و چؤکک(çökek)دیر. قوناقاسکی تورکجه‌دن بری، تورکیه تورکجه‎سینده اولدوغو کیمی "رباط، کروانسرای،قوناق ائوی" آنلامی داشیماق‎دادیر. قوناق، آذربایجان‌دا، اسکی تورکجه‎دن بریوار اولان، قوْنوق(qonuq) "مهمان" کلمه‌سی‌نین یئرینه گئچیبدیر. قونوق کلمه‌سی‌نین اسکیفارسجادا دا اؤرنک‌لری وار؛ مثلا مولانا "آمدیم ای شاه! ما اینجا قُنُق/ای تو مهماندار سکّان اُفق" دئمیش بیر بیتی‌نده. یوناق ایسه بوگون داهی،آنادولودا "حامام" معناسیندا یایقین ساییلیر و یونماق(yunmaq) <یوماق>یویونماق(yuyunmaq)/ یووونماق(yuvunmaq) فعلیندنگلدییی ده آچیق گؤرونور. چؤکک ایسه، لهجه‌لریمیزده، "باتینتی(فرورفتگی)،باتیق یئر، گودال" آنلامیندا واردیر و چؤکمک "باتماق، یئره دوشمک، دیزاوستو اوتورماق" فعلیندن گلدییی ایلک باخیش‌دا آنلاشیلیر.

9.     تون(tün):"اینجه چوبوق، آغاج‌دان قوپاریلان یاش چوبوق". سؤزجوکماراغادان درلنمیش‌دیر. آنادولودا بنزری یوخ کیمی‌دیر. باشقا لهجه‌لریمیزده وارمی؟بیلمه‌دیم. منجه "تون" بو معناسییلا، اؤنجه‌لری آراشدیردیغیمیز تینگ/دینگ "نهال، فیدان"کلمه‎سی ایله ایلگی‎لی اولاجاق‌دیر. تینگ'ین ارمنیجه tunk دان گلدییی بیلینیر. بوردا کلمه‎ سونو ـک سس‎سیزی‌نین دوشمه‎سی ایلهاورتایا چیخان سؤزجوک، دوغرودان ارمنیجه‌دن(بلکه یئرلی ماراغا ارمنیجه‎سیندن)آلینمیش اولابیلر؛tün<*tünk<tunk.

10.مایا(maya):"دیشی[حیوان]".ارکک-مایا تعبیری ایچینده چوخ گؤرولور. کلمه بو معناسییلا آنادولو آغیزلاریندا،آزاراق دا اولسا، گؤرولمک‌ده‌دیر. بیر زامان "مایا"نین، فارسجاماده(=دیشی)دن گلیشدییی‌نی ماده>*ماذا>مایا، دوشونوردوم. آنجاق آذربایجانتورکجه‎سینده، مایه>مایا وار اولدوغو کیمی، کلمه‌نین "بیر زادا، آزمقداردا قاتیلاراق اونو گلیشدیریب، دؤنوشدورن[قاتیق، پنیر مایاسی کیمی]"معناسیندان حرکتله، دیشی حیوان'ین دا، اونون نسلی‌نین داوامینداکی اهمیتی نظرده توتولاراق بو معنانیقازاندیغی‌نی دوشونمه‌یه باشلادیم. مایا'نین بو معناسی اوچون تورکجه‌ده دامازلیق/دامیزلیق وار وبنزر معنا گلیشیمی گؤستریر. آیریجا قاتیق و پنیر مایاسی اوچون، لهجه‌لریمیزده"چالاسی" اولدوغونو دا بیلیریک.

1.     یئییلمک(yéyilmek):"مغلوب اولماق، مبارزه‌دن چکیلمک/قاچماق". دانیشیقدیلینده داها چوخ منفی شکلینده یعنی "یئییلمه‌مک، یئییلمز و" بیچیم‌لریندهائشیتمیشم. ایلک باخیش‌دا، یئمک فعلی‌ ایله ایلگی‌لی گؤروله‌بیلر. آنجاق منجه فعلیئنمک<یئنگمک "مغلوب ائتمک" فعلینه دایانیر. نگ>گ>ی حادثه‌سی‌نینبنزرلری دیلیمیزده چوخ‌دور. بیر اؤرنه‌یی یئر آدلاریندا گؤرولن ینگی‌کند>*یگی‌کند>یئی‍کند آدی‌دیر. یئییلمک بو معناسی ایله آنادولو آغیزلاریندا، یالنیز دیاربآغزیندا وار. باشقا یئرلرده ده یئنیلمک اولاراق گؤرولور.

2.     کووَر(küver):"ایکی یاشیندا تکه". سؤزجویو میانادان درله‌میشم،آنجاق باشقا یؤره‌لریمیزده ده اولاجاق‌دیر. آنادولو آغیزلاریندا بنزر بیر سؤزجویهراستلامادیم. قونشو دیللردن، کوردجه‌ده(کورمانججادا) کاویر(kavir) "ایکییاشیندا قویون/قوْچ" و ارمنیجه‌ده او معنادا kavər دقت چ. ارمنیجه سؤزجویون کوردجه‌دن گئچدییی بیلینیر. اماکوردجه سؤزجوک هاردان گلیر؟ آنادولو لهجه‌لرینده بیر هویر(hevir) واردیر:"بورولمامیش ارکک گئچی، ایکی یاشیندا ارککگئچی" دئمک‎دیر. بونون دا، تیتسه‌نین یازدیغی کیمی کوردجه قایناقلی اولدوغوبیلینیر((hewur> . آنجاق کوردجه سؤزجوک، عربجه "یعمور"دان، "چَپیش،قوزو" معناسیندا، گلدییی‌ ده بیلینمک‌ده‌دیر. کوردجه‌ده، کلمه ایچی و سونو v<m حادثه‎سیسیرادان و یایقین‌ ساییلیر. کوردجه کاویر بو "هویر" کلمه‎سی‌نین بیر ده‌ییشگه‎سی ساییلابیلر. میاناکیمی بیر ایچ بؤلگه‎میزده گؤرولمه‌سی، ارمنیجه‌دن گئچدییی احتمالینی یوکسلدیر.

3.     تؤوشه‌مک(tövşemek):"قاچماق‌دان و یا آغیر ایشله‌مک‌دن تئز-تئز نفس آلیب وئرمک،نفس-نفس زدن". سؤزجوک آذربایجان ساحه‎سینه مخصوص کیمی گؤرونور. آنادولوآغیرلاریندا بو کلمه و بنزرلری گؤرولمه‎دی. سانیرام اسکی تورکجه‌دن بری سیخ-سیخگؤرولن تاویش(tavış) "سس، آلچاق سس"دن گلدییی آچیقلانابیلر. کلاوزون'ون دا گتیردییی کیمی، فرقلی تورک دیللریندهtavuş, tavış , tawuş و بنزر بیچیم‌لر وار. منجهتاویش+ـی(آددان فعل قوران اک)+ـماق، اولاراق آچیقلایابیلیریک. "تاویش"دا،a>o حادثه‎سی تورکجه‎میزده V سس‌سیزی یانیندا چوخ گؤرولور.سوْوماق<ساوماق و بنزرلرینه دقت ائدین. تاویش اؤزو ایسه بیر *تاو/*تاپ کیمی سستقلیدینه دایانمالی‌دیر. سانیرام بو سؤزجوک دوْوشان<تاوشان<تابیشقان سؤزجویوایله ایلگی‎سیز اولاجاق‌دیر. آیریجا تؤوشه‌مک فعلیندن، دیلیمیزده ، تؤوشک(tövşek) آدی واردیر و"نفس دارلیغی، سورعتله نفس آلیب-وئرمک" معناسیندادیر.

4.     دیغیرلانماق(dığırlanmaq):"یومرولانیب گئتمک، یووارلانماق". سؤزجوک آذربایجانساحه‎سینده باشقا، بیتلیس (آخلاط)ده بو بیچیم‌ده و قارص‌دا دیغیررانماق(dığırranmak) اولاراقیاشار. ایلک باخیش‌دا بیر سس تقلیدینه دایاندیغی سئزیلیر؛ اصلینده آنادولوداتیقیر-تیقیر(tıkır-tıkır) دئییمی و تؤره‌تی‌لری(مشتقاتی)یایقین‌دیر. تیقیر-تیقیر"دوزنلی و منظم بیر سس چیخارماق(ماشین کیمی)" معناسیندادیر و بو بیچیمسس تقلیدی آدلار، تورکجه ده چوخ گؤرونور؛ جاییر-جاییر یانماق، تیقیر-تیقیرچالیشماق، فوقور-فوقور قایناماق و آیریجا تیقیراق(tıkırak) بوْلو آغزیندا"زینقیروْو" دئمک‌دیر و ایستانبول تورکجه‎سینده تیقیرداماق(tıkırdamak) بو سسهدایانیر و "تیقیر-تیقیر سس چیخارماق" دئمک‌دیر. اسکی تورکجه‌ده، کاشغرلی‌نینیازدیغینا گؤره، تی-تی(tikit-ti) "آت نالی‌نین سسی"ایمیش. بو کؤکلو سس تقلیدی یانیندامنجه، بیر اسکی سؤزجویوموز اولان و دیلیمیزده اولان اوندان چوخلو سؤزجوک یارانانتینگیر/تنگیر ده بو فعل‌ده تأثیرسیز اولمایاجاق‌دیر( بو کلمه اوچون دگیرمان،دگیرمی، دگره کیمی اسکی تورکجه‌ده‌کی سؤزجوک‌لره دقت ائدین).

5.     کَبین(kebin):"نکاح، مهریه، ائولنینجه به‌ی طرفیندن گلینه وئریله‌جه‎ییتعهد ائدیلن پول و یا بنزری باهالی شئی‌لر". آذربایجان تورکجه‎سیندن باشقا،دوغو آنادولودا، بیتلیس، قارص(آرپاچای)، ایغدیر، ایچ آنادولودا کیلیس‌ده و کرکوکتورکجه‎سینده ده واردیر. کبین کسمک، تورکیه تورکجه‎سینده، نکاح قییماق قارشیلیغیساییلیر. کبین، اسکی فارسجا قایناق‌لاردا، کاوین/کابین اولاراق گئچر و عربجهصداق/مهر ترجومه‎سی اولاراق بیلینر. کلمه‌میزین کؤکنی چوخ آچیق ساییلمیر. دؤرفر'ه گؤره اسکی خوارزم دیلی/ خارزمجه‌دن فارسجایاو اورادان تورکجه و باشقا ایچ ایران دیللرینه گئچیبدیر.

6.     سوْسقا(sosqa):"امزیک، اوشاغین آغزینا وئریلن پلاستیک (ک)".اردبیل آغزیندان درلنن سؤزجوک باشقا یئرلی لهجه‌لریمیزده، "مشغولیت" ویا "دوموک"(dümük) اولاراق دا بیلینیر. سوسقا، آذربایجان جمهوریتی‌نده ده یایقین‌دیر.سؤزجویون روسجادان آلینتی اولدوغو آچیق‌دیر(cocka).

7.     پرچیم(perçim):"قارماق(قلّاب)، پرچ". بیر چوخ یئرلی لهجه‌میزده،پرچیم و پرچین وارکن، اردبیل‌ده پرچوم(perçüm)ده گؤرونور. پرچیملشمک و پرچیماولماق فعل‌لری ده واردیر "بیر یئرده حبس اولماق، چیخاجاق تاپابیلمه‌مک"معناسیندا. آیریجا پرچینله‌مک ده دیل دنیزده وار. سایی هادی، فارسجاپرچ ایله تورکجه پرچین/پرچیم سؤزجوک‌لری‌نین یئنی اولدوق‎لارینی و اینگیلیزجه press دن گله‌بیله‌جک‌لرینییازار. پرچیم یئنی اولسایدی، آنادولودا اولمازدی. بوگون آنادولودا،پرچیم/پرچین"چَپَر، دووار، چیت، سدّ" معنالاریندا یایقین ساییلیر ویازیلی دیل‌ده ده، فارسجا پرچ ایله اینگیلیزجه rivet ین تام قارشیلیغی‌دیر.  نه ایسه، اسکیفارسجا متین‌لرده پرچین "چپر، باغ دوواری" معناسیندادیر وپرچیدن<چیدن فعلیندن گلدییی ده آچیق‌دیر.

8.     قوْدوقلوق(qoduqluq):" [طؤوله‌ده] قودوق‌لارینسالیندیغی-ساخلاندیغی یئر، مجازن: زیندان[دانیشیق فارسجاسیندا: هولفدونی]". کلمه‌نین قودوق آدیندان، مکان آدی دا قوران ـلوق/ـلیق/.اکی ایله یاراندیغی اورتادادیر. قودوق، تورکیه تورکجه‌سی‌نین یازی دیلیندهیئرآلماز، اما آنادولو آغیزلاریندا سون درجه یایقین‌دیر و  بیر چوخ بیچیمی وار. قوْداق(kodak)، غوْدوق(goduk) کیمی آیریجا"ائششک بالاسی" معناسی یانیندا،"قاتیر بالاسی، اینک بالاسی/بیزوْو" کیمی آنلام‌لاری دا واردیر.عثمانلیجا قایناق‌لاردا، قوْدوجاق(koducak) "کیچیک قودوق، سوپا" معناسیندادیر. کلمه‌نین"بیری‌نین دالیسیجا اولان/ دوشن" معناسی آنادولودا چوخ یایقین ساییلیر و بیر چوخیئرده اساس معنا بودور. قودوق، ارمنی آرشدیرماجی، آچاریان'ین فیکرینجه، ارمنیجه‌دن آلینتی‌دیر، امادانکوف  بئله اولمادیغینی دوشونور. منجهسؤزجویون یایقین‌لیغی ارمنیجه احتمالینی ضعیفله‌دیر. آیریجا قودوق، آغیزلارداقویروق دئمک‌دیر. بو کلمه قودروق>قویروق‌دان گلیشمش اولابیلر می؟

9.     چیرگیمک(çirgimek):"بیر زاددان بئزمک، بیر زادی ایسته‌مه‌مک". سؤزجوک بوبیچیمی ایله بعضی بؤلگه‌لریمیزده وار و بعضی یؤره‌لرده ده چییریمک(çiyrimek)واردیر.چیرگیمک، آنادولودا "بیخماق، بئزمک، سوْیوماق" معناسیندا، بیتلیس،الازیغ، مالاتیا، غازی آنتپ، قارص و ایغدیر لهجه‎لرینده وار. آز فرقله، چیرگه‌مک(سیواس/دیوریگی)ده گؤرونور. آنجاق آنادولودا ان یایقین بیچیم چییریمک (çiğrimek)‌دیر و"نفرت ائتمک" معناسییلا، اسکی‌شهیر، توقات، غازی آنتپ، قایصری، آدانا وچییره‌مک (çiğremek) سؤیله‎ییشی ایله سیواس، نئوشهیر، نییده(بوْلو) وآدانا(قاراعیسالی) دا یاشار. چییریتمک (çiğritmek) کیمی ائتدیرگن فعلی ده وار(توقات، آشقاله(ارزروم)،مالاتیا/عرب، غازی آنتپ، ماراش/ البیستان، قیرشهیر). فعلی، تیتسه، حسن اَرَن وتونجر گولنسوی کیمی کؤکنلی سؤزلوک یازان آراشدیرماجی‌لارین سؤزلوک‌لرینده تاپادیم.منجه سؤزجوک چیی<چیگ کلمه‎سینه دایانیر. بیلیندییی کیمی چیی "خام"،مجازی معنالاری دا واردیر و "سئویلمه‌ین نسنه/اوشاق و" اوچون ده سؤیله‌نیر."اؤزونو چیی سالماق" دئییمی، اؤزونو سئویلمز دوروماسالماق معناسیندادیر. دانیشیق دیلینده "چیی آشیق" دئییمی "سئویمسیزآدام/اوشاق" دا یایقین‌دیر. تورکیه و عثمانلی‌دا، "چیی رنگ" دئییمیده چوخ گؤرولور. قیساجاسی، منجه چیگ+ی[آددان فعل قوران اک]+ـمک، فعلینه –Ur- اکی(فعل‌دن فعل قوران اک) گتیریلمیش و چیگریمک>چییریمک اورتایاچیخیبدیر و اونون کؤچوشمه‌لی(مقلوب) شکلی چیرگیمک اولاراق یاشار. منجهچییریمک/چیرگیمک، ایکی‌سی ده یازی دیلینده "بئزمک، سئومه‌مک، خوشلانماماق ونفرت ائتمک" معنالاریندا ایشلک‌لیک قازانابیلر.

10. چؤردک(çördek):"میوه‌لرین ایچینده اولان وچوخ یول برک اولوب آتیلان دن‌لر، هسته". کلمه بو بیچمی ایله ماراغاداندرلنمیش. آنجاق باشقا یئرلرده ده اولاجاق‌دیر. های به‌ی، چردک(çerdek) سؤیله‌ییشینی یازییا آلمیش. چاراویماق‌دا چَودَک(çəvdək) بیچیمی قید ائدیلمیش. آنادولودا، چَوتیک (çevtik) اولسا دا، چییردیک(çiğirdik) و داها چوخ چدک(çedek) گؤرونور. بو سون بیچیم، یازی واؤلچونلو دیل‌ده ده یایقین‌دیر. چدک ‌ده، مؤحتملن، چتکه<چگه اسمی‌ندهاولدوغو کیمی، بیر سس تقلیدینه دایانیر. داها سونرا یازاجاغیم چاتلانغوچ و بنزرلریده سس تقلیدینه دایانیرلار. چدک، مثلا چاقیرداماق/*چده‌مک کیمی بیر فعل‌دنگلمیش اولابیلر. منجه یازی دیلیمیزده، چؤردک و چردک و حتا چدک بیچیم‌لری یایقین‌لاشابیلیرلر.

1.     اَنلیک(enlik):"قادین‌لارینبَزَک اوچون اوزلرینه سورتدوک‌لری قیرمیزی بویاق/توْز". تورکیه تورکجه‎سینده،بو معناسی ایله یوخ کیمی‌دیر. آنجاق آنادولو آغیزلاریندا، دار بیر آلان‌دا(غازیآنتپ) بیزده‌کی معناسییلا گؤرونور. آذربایجان جمهوریتی‌نده ایسه چوخ یایقین‌دیر.تورکیه‌ده بونا قارشیلیق آللیق(allık) و روژ(ruj) واردیر(< فرانسیزجا rouge). بورداکی روژ ایسه فارسجاداکی رُژ ایله بیر و عینی‌دیر. آنجاقفارسجاداکی سؤزجوک اصلینده "دوداق روژو(=رُژِ لب/ماتیک)"ایمیش. سونرالارقیسالیب‌دیر. نه ایسه انلیک، فارسجادا بوگون "رُژِ گونه" آدییلا بیلینن بَزَنْمه وسیله‌سی‌نین قارشیلیغی‌دیر.انلیک اورتا تورکجه‌ده انگلیک(eŋlik) بیچمی‌ندهایدی. اَنْگ(=اوز، بنیز) کلمه‎سیندن گلدییی بیلینیر. بوگون دانیشیق دیلینده بیر آزمنفی چالاری اولدوغو اوچون(چوخ یول سئویلمه‌ِیَن قادین‌لارین/پیس یولا دوشموشقادین‌لارین بزک‎لرینه بو آد وئریلیر)، دانیشیق دیلینده یایقین‌لاشدیریلماسی چتینگؤرونسه‌ده، بو کؤکلو سؤزجویوموزو، ادبی اثرلریمیزده دیری توتوب، جانلیساخلایابیلیریک.

2.     کوْختو(koxtu):"کؤهنهدام، اوچوق ائو، آلونک، کلبه". کلمه‌نی میانادان درله‌میشم. سانیرام باشقایئرلرده ده اولاجاق‌دیر. کلمه بو بیچمی ایله آنادولو آغیزلاریندا یوخ آنجاق، قارصکیمی بؤلگه‌لرده، کوْخ(koh) "بوْستان‌ کولوبه‌سی، چارداق، باغ ائوی" معناسیندا واردیر.بو کلمه‎نین فارسجا-عربجه کوخ "چؤر-چؤپ، قامیش‌دان قورولان دام"سؤزجویوندن گلدییی آنلاشیلیر. آنجاق بونون بیزیم کوختو ایله ایلگی‌سی نه اولابیلر؟من کوختو'نون، ارمنیجه k`oxtik "کوختو،کلبه"دن گلدییی‌نی دوشونورم. ارمنیجه سؤزجوک ایسه، فارسجا-عربجه کوخ'دان گلدییی سؤیله‌نه‌بیلیر.

3.     هوگول(hügül):"اکینچی‌لیک، جوتچولوک ایش‌لری اثناسیندا دینجلمه/دینجلمهیئری". کلمه چاراویماق‌دان درلنیب‌دیر. آنادولودا چوخ فرقلی بیچیم‌لردهگؤرونور. بیر نئچه‌سینه گؤز آتاق: هوللوق (holluk)، سیواس‎دا "بوستان چارداغی"دئمک‎دیر. هوقول(hokul) ارزینجان و گوموشخانه‌ده "تارلا و بوستان چارداغی"معناسیندادیر. هوگول(hügül/hügul) و هؤگبول(högbül)، ارزروم‌،گوموشخانه، سیواس‌دا عینی معنالاردادیر. آنلاشیلان، بیزده‌کی معناسی سونرادانگلیشمیش و چارداغا چکیلمک ایشینی بیلدیریرمیش. سؤزجویون ارمنیجه‌دن گلدییی واصلینده "چارداق" آنلامیندا اولدوغونو، دانکوف چالیشماسیندا گتیرمیش‌دیر(281.ماده، 68. ص).

4.     اولام(ulam): چاراویماق‌دان درلنن سؤزجوک، جوت سورمک‌ده ایشله‌ین ایکیاؤکوزون چالیشدیغی زامان قیراق‌دا توتولان و چالیشمایان اؤکوز معناسیندایمیش.بوگون جوتچولوک ایشی سونا چاتدیغی اوچون، بو سؤزجوک‌ ده، اونودولمایا اوز توتموش.آنادولو آغیزلاریندا، اولام یایقین‌دیر و "اوجرتسیز چالیشما/ چالیشدیریلما"دئمک‌دیر.اولام یانیندا، آنادولودا، یونانجا/رومجادان گلن آنغاریا(angarya) دا یاییلمیش‌دیر و بیزده ده فارسجادان گئچن بئیار(béyar)<بیگار[ی]، اولام کیمیسؤزجویو، آز قالا بوسبوتون اونوتدورموش‌دور. اولام فارسجا قایناق‌لاردا دا، موغولدؤنمی و سونراسی، سیخ-سیخ گؤرونور و "دؤولتهپولسوز، قارشیلیق‎سیز چالیشماق" معناسیندا ایدی(اُلام یازیمی ایله). اولامفلسفه و منطق دیلینده، یئنی بیر سؤزجوک اولاراق، کاته‌گوری/مقوله قارشیلیغی کیمیاؤنریلمیش‌دیر و منجه ده گؤزل و دوزگون قارشیلیق ساییلیر. چونکو اولاماق فعلی"قاپساماق، قاووشدورماق" معناسیندادیر. دؤرفر'ه گؤره، اولام اصلینده چاپارلارا و چاپارلیقسیستمی‌نه وئریلمیش آددیر. سونرالاری دؤولت خدمتینده اولماق و چالیشماق آنلامینیقازانیبدیر. بیزده‎کی معناسینا گلینجه، منجه بوردا "بوش دورماق،فایداسیز-قازانجسیز دورماق" معناسیندان حرکتله، اولام، بوش دوران اؤکوزهاطلاق اولونموشدور.

5.     هؤرره(hörre):"سوت و اون ایله پیشیریلن بیر آشسی(=آش کیمی) یئمک. هؤررهداها چوخ کؤرپه لره وئریلیردی". کلمه آذربایجان تورکجه‎سینه مخصوص کیمی گؤرونور.چونکو آنادولو آغیزلاریندان یالنیز بایبورت و قارص‌دا واردیر. سؤزجویوموزون عربجه "حریره"دن گلدییی و فارسجادا یایقین‎لیغی آچیق گؤرونور.حریره، یوموشاقلیغی اوچون، حریر(=ایپک)دن گلمیش اولاجاق‌دیر.

6.     کؤهلن(köhlen):"بسله‌نمیش آت، یئیین قاچان و گؤزل یئریین آت". یئرلیلهجه‌لریمیزین یانیندا، آنادولو آغیزلاریندا چوخ یایقین‌دیر و کوهئیلان(küheylan) اولاراق سؤیله‌نیر.سؤزجوک اصلینده عربجه‎ و کُحیلان بیچیمی‌نده‌دیر. کحیلان سؤزجویو کُحل(=سورمه)ایله ایلگی‎لی اولدوغو و آتین رنگیندن قایناقلاندیغی آنلاشیلیر. ماراغایا باغلیکؤهلان/کهلان کندی‎نین آدی بوردان می گلیر؟ کسین بیلمیرم.

7.     وئره‌نَک(vérenek):"وئریم،بهره". سؤزجوک چاراویماق آغزیندان درلنیبدیر و اصلینده وئرنک‌لی سؤزجویوایچینده قیده آلینیبدیر. وئره‌نک، آنادولو آغیزلاریندا گؤرولمه‌‎دی و آذربایجانلهجه‌لرینده ده چوخ یایقین اولمایاجاقدیر. فعل‌دن اسم قوران ـاناق/ـه‌نَک اکیاوزرینه آیرینتی‌لی دورماق گره‌ک‌لی‌دیر. آنجاق قیساجا بوردا اشارت ائده‌جه‎یییمبو: اک ماراغا آغزیندا چوخ ایشلک‌دیر و باشقا یئرلرده گؤرولمه‌ین کلمه‌لر یارادیر؛بئلله‌نَک‌لی(بئلله‌نمیش یئر)، یوووناقلی(یویولموش/یووولموش قاب) و سانیرام وئره‌نَکده بئله‌جه بیر سؤزجوک اولاجاق‌دیر و تؤره‎ییشی آچیق ساییلیر.

8.     هوتدولوم(hütdülüm):"یونگول آدام، قیریق آدام، دَیرسیز". دانیشیق دیلینهعاید اولان کلمه، یئرلی آغیزلاردا گؤرولور. آنادولودا بنزری یوخ کیمی‌دیر. آنجاقسؤزجویون آنلاتیجی-بیلدیریجی (expressive) اولدوغو آنلاشیلیر. آنلاتیجی سؤزجوک‌لر، بیلدیردیک‌لری معنانی سس‌لریو بیچیم‌لریله گؤستریرلر. چوخ یول بو کیمی کلمه‌لر، سس تقلیدلرینه دایانیرلار و یاآشاغی‎لاییجی سسلمه‎لر/چاغیرمالاردان قایناقلانیرلار. آنادولودا هوتتولدک(höttüldek)،آشاغی-یوخاری، بیزیم کلمه‎یه یاخین و "ادب‎سیز، گوبودجا یئریینآدام"دیر. آیریجا هؤته‌لک(hötelek) ده، "قابا، ادب‎سیز"دیر. هؤته‌لک، هؤتلک(hötlek)"قورخاق" کلمه‎سینه دایانمالی‌دیر. هؤتلک قارشیلیغی آذربایجان‌دا،اؤدلک>اؤدده‌ک وار. بوردان می هؤده‌لک "عاغیل‎سیز، پخمه" گلیر؟یوخسا هؤدوک(hödük)دن می قایناقلانیر؟ هؤدوک، تورکیه تورکجه‎سینده ده گؤرولور و"ادب‌سیز، گؤرگوسوز، قابا، گوبود" معناسی داشیماقدادیر. سانیرام هؤتلک وهوتدولوم، اصلینده اؤدلک>هؤدلک کلمه‎سینه دایانیرلار و "قورخاقلیق، اورکک‌لیک/هورکک‎لیک"معنالارینی بیلدیریرمیش. سونرالاری آنلام و سؤیله‎ییش‌لرینه گؤره، ایکی‎سی دهآنلاتیجی-بیلدیریجی حال آلیبدیرلار.

9.     چیرای(çıray):"اوز،بنیز، صورت". سؤزجوک چاراویماق‌دان درلنیبدیر[1]. ایلکباخیش‌دا فارسجا چهره'یه سس و آنلامجابنزرلییی گؤزه چارپسا دا، چیرای موغولجادان آلینتی‌دیر. آنادولو آغیزلارینداگؤرولمه‌ین چیرای، یالنیز ایستانبول‌داکی قیریم تاتارلاری دیلی‌ندن توپلانانسؤزجوک‎لر آراسیندا گؤرونور. چیرای تاتارجا، باشقوردجا، قیپچاقجا، چاغاتایجا و بیرچوخ سیبریا تورک‌ دیللرینده واردیر.

10.آیماز(aymaz):"غافل". آنادولودا بیر قیسیم لهجه‌لرده(اوشاق، مانیسا،کوتاهیا/سیماو) گؤرولن سؤزجوک سونرالاری یازی دیلینده یئرینی آلیبدیر. بیزده‌کیسؤزجوک، گئنه ده چاراویماق آغزیندان آلینمیش. آنلاشیلان، نیشانیان'ین یازدیغی کیمی، آیماق(aymaq)"اویانماق،آییقماق" فعلیندن، ـمز/ـماز اکی ایله یارانیبدیر. آیماق فعلی بوگون ده،تورکیه تورکجه‌سینده یایقین ساییلیر و "اؤزونه گلمک، آییقماق" معنالاریداشیماقدادیر. دیلیمیزده، آیماق'دان ایکی دؤنوشلو فعل تؤره‌میش و یاشاماق‌دادیر: آیینماق (ayınmaq) و آییلماق(ayılmaq). ایکی فعل ده،فرقلی لهجه‌لریمیزده، آنلامداش اولاراق، "اویانماق" معناسیندا گؤرولمک‌ده‌دیرلرو یازی دیلیمیزده ده، آرا-سیرا یئر آلیرلار. آیریجا آییقماق "آییلماق، به هوشآمدن" فعلی ده اوسته‌کی آیماق فعلینه دایاندیغی آچیق‌دیر. آیماز، یازیدیلیمیزده ده یئرینی آلابیلر.

مجموعه‎یی از چندتوپونیم، که در این مختصر بررسی می‌شود، حول محور عنصر دیل/دول دور می‌زند که محتملاًمبدأ و منشأ غیرترکی و ماقبل ترکی(Pre-Turkic) دارد. جهت مرور فهرست، ابتدا از دیل/دول/دل آغاز می‎کنیم، اماقبل از آن توضیحات مقدماتی مفید خواهد بود. لفظ دل/دیل در گیلکی به "محوطۀمحصور" یا "محل نرده کشی شده و فنس بندی شده" اطلاق شده و شایدمعنای ضمنی قُرُق هم داشته باشد. در تالشی دول(dol) به معنی "گودی" است و بی ارتباط با لفظ گیلکی به نظرنمی‎رسد. در مناطق جنوبی‌تر استان کردستان و لرستان، اسامی مرکب با دول هم مکرردیده می‌شود. ظاهراً دول(dol) در لهجات کردیو لُری به معنی "وادی، دشت" است. در کُرمانجی، دولیک(dolik) به معنی "وادی کوچک، درّه" هم رواج دارد. دو روستا درآناتولی هم با نام دول(آدی یامان، الازیغ/عبدالعزیز) وجود داشت. ابتدا از آذربایجانمی‌کنیم؛

1.     اوزمدل(Üzümdil): اسم روستا و چند دهستان در منطقۀ قراداغ. آیا جزء اول بااوزوم(=انگور) ترکی منطبق است یا بعدها آسیمیله شده و با اتیمولوژی عامیانه به اینشکل درآمده است.

2.     صومعه‌دل(=سومادیل): در ورزقان واقع شده و جزء اول اسم همان صومعۀ مورد بحث درمطلب "انعکاس تصوف در توپونیمی" با همان ابهامات است.ارتباط آن با سوما(suma)ی مضبوط درطبری، به معنی قنات، محتمل است. در این صورت محتملاً معنایی نظیر "قنات قُرُقشده/اختصاصی" داشته است.

3.     تخمدل: روستایی از توابع دهستان اوزمدل شمالی. در این لفظ هم جزء اول"تخم" فارسی به نظر می‌رسد و بعید است از تاتی و تالشی که در آنها، فرمتوم(tum) و نظایر آن، وجود دارد، اخذ شدهباشد. احتمال نرمالیزاسیون کلمه هم منتفی نیست. از آنجا که تخم در ترکی هم دخیلبود، آیا می‌توان احتمال ترکیب دو عنصر دخیل را، در زبان ترکی مطرح ساخت؟

4.     ‌دل: اسم رسمی روستای معروفی در میاندوآب است که جزء اول آن در مطلبی دیگربحث خواهد شد.

5.     گاودل: روستایی از توابع دهستان اوچ هاچای بخش مرکزی اهر. نظیر این اسم درگیلان هم وجود دارد و در آن صفحات "محوطۀ محصور گاوها" از آن مراد می‌شود.گاودل دیگری با تلفظ محلّی گؤودیل (Gövdil) در در منطقهملکان/ملیک کندی وجود داشته که اسم آن در نام دهستان‌های گاودل شرقی، گاودل غربی، گاودلمرکزی برجای مانده است.

6.      شهره‌دل/شره‌دیل: دهی از توابع چاراویماق. شهر خواندن جزء اول باید ابتکارفصحاء و بلغاء باشد اگر که قلب/متاتز نباشد.

7.     شوره‎دل: از توابع آغمیون سراب. جزء اول (=شوره) واضح است.

8.     سخت‌دل: قریه‌یی از توابع ورقۀ چاراویماق. تلفظ محلی را نمی‌دانم. بعید می‌نمایدجزء اول سخت مشهور فارسی باشد.

9.     آلاصندل: روستایی تابعۀ ورگهان. جزء اول بر من مجهول است. آیا ممکن است مقلوبآصلان باشد؟

10.بزنه‌دل: از توابع دهستان میشه‌پاره کلیبر. جزء اول باز هممجهول به نظر می‌رسد. آیا ممکن است بزینه>بزنه(=بُز) باشد؟

11. اوشندل(Övşendil): قریه‎یی از توابع هشترود. عنصر اول ممکن است واریانتی از آویشنباشد و لذا اسمی بالنسبه شفاف به نظر می‌آید.

12. دول: دهستانی از توابع بخش مرکزی شهرستان اورمیه. اسم این منطقه همقاعدتاً همان دول/دیل مدّ نظر ماست و احتمالاً غربی ‌ترین اسم از این قماش درمناطق ترک‎نشین.

13. منده دول: روستایی در دهستان باراندوز شهرستان اورمیه. آیا جزء اوّلماندا(manda)ی رایج در آناتولی(=گاومیش) است؟

***

مشهورترین توپونیم‌های مربوط در قلمروی ایران را، در ادامه مرور می‌کنیم. ولیقبلاً تذکر دهم که این لیست جامع نیست و بالاخص شامل اسامی سطح میکروتوپونیمی نمی‌شود.

1.     دول ونی: روستایی از توابع بخش حسین آباد شهرستان سنندج. جزء دوم قاعدتاً وَنمشهور است.

2.     دول گلاب: قریه‌یی از توابع بخش هندمینی شهرستان بدره در استان ایلام.

3.     خشکه‌دول: روستایی تابعۀ دهستان آبیدر در بخش مرکزی شهرستان سنندج(=دشت خشک)

4.     دول ماهی: قریه‌یی از توابع بخش ماهور میلان شهرستان ممسنی(استان فارس)

5.     دول گپ: روستایی تابعۀ بخش معمولان شهرستان پل دختر(لرستان)

6.      دول ارزن: قریه‌یی از توابع بخش نمشیر شهرستان بانه(کردستان)

7.     دول باغ: روستایی تابعۀ بخش مرکزی شهرستان سنندج

8.     ملیم دول: قریه‌یی تابع بخش مرکزی خرم آباد

9.     دول بید: قریه‌یی از توابع بخش مرکزی شهرستان دلفان(لرستان)

10.دره دول: روستایی تابعۀ بخش ماژین شهرستان دره‌شهر استان ایلام

11. دول زنگی: قریه‌یی تابعۀ بخش سردشت شهرستان دزفول

12. دول جافر: قریه‌یی تابعۀ بخش سردشت شهرستان دزفول

13. دول دعوا: قریه‌یی تابعۀ بخش سردشت شهرستان دزفول

14. دول میش: قریه‌یی از توابع بخش ماهور میلان شهرستان ممسنی(استان فارس)

***

علی القاعده توپونیم دول‌کندی(از قراء تابعۀ چایپاره) از این سری نیست و بادول(dul) "بیوه زن/مرد" مرتبطباید باشد.

فولکلور، منجهتورکجه‌میزده اَن دوغرو شکیل‌ده، "ائل بیلیمی" اولاراق چئوریله‎بیلیر وبو آددا، دَیَرلی و سئویملی بیر درگیمیز ده وار. فولکلور، گئرمن/ژرمن دیللرینده‌(و اونون بیر قوْلو اولان آنگلوساکسون دیللرینده) فولک (اینگیلیزجهfolk ، آلمانجا:  volk) "خالق، ائل، ییغین، جماعت" و lore "بیلیک،بیلگی"دان گلیر و اوست-اوسته "ائلین بیلدیک‌لری، بیر خالقین الینده‌کیبیلگی‌لر" دئمک اولور. داها سونرا، فولکلور داها قاپساملی معنا قازانیر و"بوتون یاشام طرزی، اقتصادی حیات، اینانج‎لار، سؤزلو ادبیات، ائل طبابتیو" کیمی آلان‌لاری آراشدیران چالیشما حالینا گلیر. بعضی یئرلرده ائل بیلیمیایله انسان بیلیمی(آنتروپولوژی)نی بیربیریندن آییرد ائتمک چتین گؤرونور. بو یازی‌داایلک اولاراق ائل بیلیمی‌نین نه‌لری قاپسادیغینا بیر گؤز آتاجاغیق، سونرا اونونبیر قولو اولان، "سؤزلو ادبیات"‌ین گله‎جه‌‎ییی و دیلیمیزین گلیشمه‌سیندهپایی اوزرینه دوشونه‌جه‌ییک و قورولماق‌دا اولان یئنی دیلیمیز، چاغداش بیلیم وفلسفه‌نی داشییابیلن دیلیمیز ایله بو سؤزلو ادبیات'ین ایلیشگی‌سی‌نی اله آلاجاغیق.

قیساجا ائل بیلیمی

ائل بیلیمی،اوخوما-یازما بیلمه‎یَن و یا اوخور-یازاری چوخ آز اولان توپلوم‌لارین حیات طرزلری،اینانج‌لاری، سؤزلو ادبیات‌لاری، ایشلتدیک‌لری تکنولوژی‎لری، گله‌نک‌لری(سنّت‌لری)و گؤره‌نَک(دَب‌لرینی) آراشدیریر. بئله بیر گئنیش آلانی قاپسادیغی اوچون، ائلبیلیمی‎نین بیتیریم(مرز)لری تام اولاراق تعیین ائتمک موم گؤرونمور. قیساجا وداها چوخ تورک ائل بیلیمی‌نه یؤنه‌لیک دَیَرلندیرمک ایسترسه‌ک، آشاغیداکی موضوع‎لارآراشدیریلمالی‎دیر؛

1.     سؤزلو ادبیات: فرقلی بیچیم‌لرده و آیری-آیری دوروم‌لاردا سؤیله‌نن و ادبیماهیت داشییان سؤزلو، شعرلر و سؤزلو ادبیات اوزرینه داها آیرینتی‌لی دوراجاغیق.

2.     یاشام بیچیمی: اسکی حیات طرزی ایله گئچینن و چاغداش/مدرن حیاتا گئچمه‌یَنتوپلوم‎لار، اؤز احتیاج‌لاری‌نی نئجه قارشیلاردیرلار؟ مثلا پالتارلاری نه‌ایدی؟نئجه تیکیلیردی؟ تیکیجی‌لیک وارمی‌ایدی؟ وارسایدی اونون چالیشما طرزی نه ایدی؟آیاق قابی و باشماق‌لار نه بیچیم‌ده ایدی؟ باشماقچی‌لیق وارسایدی، اونون ایشلمهطرزی نه جور ایدی؟ اکینچی‌لیک و بیچین‌چیلیک یؤندم‌لری، بیلگی‌لری، باشاریق‌لاری(مهارت‌لری)نه‎ایدی؟ بونلارلا باغلی ائل تقویمی‌ نه شکیل‌ده ایدی؟ هانسی آی‌لار، هانسی گونلراؤنملی‌ایدی؟ اولدوزلارلا، گؤیلرله، گونشی ایله، سولارلا، بولاق‌لارلا و ایلگی‌لیاینانج‌لار نه ایدی؟ ائل بیلیمی‌نین چوخ اؤنملی قول‌لاریندان بیری ده قوشقوسوز،آشچی‌لیق(آشپازلیق) ایدی. میتباخ (mıtbax)[1]/آشپازخانا،آلت‌لری، قاب-قاجاق‌لار، پیشیرمه طرزلری، فرقلی یئمک‌لر، سوفرادا اوتورما و یئمکدب‌لری، و.ائل بیلیمی‌نین اؤزک(هسته/مرکز)لریندن ساییلیر. توی و یاسدبلری(گئیینمه، گؤرولن ایشلر، بزنمه/بزکچی‌لیک(آرایشگری)، آغلاما/آغلاتما طرزلری،اویناما/اویناتما دب‌لری، چال-چاغیر ایشلری، یاس ساخلاما دب‌لری و خرمن دب‌لری،حیوان بسله‌مه یؤندم‌لری و حیوان‌لارلا ایلگی‌لی اینانج‌لار، دئییم‌لر، سؤزجوک‎لر،آغارتی‌لار(لبنیات) و حاضیرلاما طرزلری، چؤرک یاپما و تندیر ایشلری (چؤرک نوعلری،حاضیرلاماسی و) باغچی‌لیق و بوستانچی‌لیق ایشلری و یؤندم‌لری، چؤل حیوان‌لاری وآوچی‌لیق(بونونلا باغلی اینانج‌لار و یؤندم‌لر)، ال صنعت‌لری(توخوماایشلری/جوراب/شال/قوماش/فرش، کیلیم، جئجیم و)و اونلارلا ایلگی‌لی دبلر، ائلطبابتی(شفالی بیتگی‌لر، داوالار، قاریقچی‌لیق، اوْتاچی‌لیق و.)، انسان اوستو(فوقانسانی) و تانریمسی(الهی) وارلیق‌لارا اولان اینانج‌لار و قوتلو(مقدس) ساییلانیئرلر، آغاج‎لار، حیوان‌لار و؛ ائو تیکمه، دام باسدیرما، سوواق ایشلری و،موسیقی آلت‌لری و حاضیرلانمالاری، چالغی باشاریق‌لاری و قایدالاری و.؛آلیش-وئریش یؤندم‌لری و قایدالاری؛ اَیلنجه‌لر(یئرلی اویون‎لار، قورچاق/قولچاق‌لار،سیرا گئجه‌لری و.)؛ عایله حیاتی، ائولنمه‌لر، شجره‌لر/سوی آغاجی توتماق وساخلاماق، عایله ایچی ایلیشگی‌لر و اقربالیق؛ نزاکت قایدالاری؛ اؤلچولر(تاخیل، سو،زامان و)؛ یاردیملاشما(ایمه‌جی، سوت دَییشمه و)؛ توپلوم‌دا گوجپایلاشیمی[توزیع قدرت](خانلیق، به‌ی‌لیک و)؛ یئرلی(و سؤزلو) حقوق قایدالاری(آغساققاللیق، قان داعوالاری، باریشدیرما، دیه/قان پولو و)؛ قوناقلیق‌لار، دینیمراسیم‌لر و گؤزوم‌دن قاچمیش آلان‌لار و ساحه‌لر ده اولابیلر.

دقت ائدیلیرسه، بو آلان‌لارین هامیسی کؤکلو و درین ده‌ییشیمه اوغرامیش‌دیرلار.بوگون بیری ائو تیکرکن/ تیکدیریرکن، طؤوله/آمباری دوشونوب، پالچیق-سوواق فیکرینهقالینماز. شهرلرده(کندلرده بئله) اؤزباشینا دام تیکمه‌یه، پلان‎سیز ایش گؤرمه‌یه،موهندیس‎سیز دووار قویوب، دام تیکمه‎یه اذن وئریلمز. بونون کیمی موسیقی، یئرلی حقوق، طبّ،چؤرکچی‎لیک، اکینچی‎لیک و.هامی‎سی مدرنلشمک‌ده‌دیر و بیر چوخ ایشی یاخین‌دااویغولامالار/اپلیکیشن‌لر و روْبوت‌لار گؤره‌جک‌لر. دئمک، ایسته‌سک ده، ایسته‌مه‌سک‌ده، سئوسک‌ ده، سئومه‌سک‌ ده، یاشام بیچیمی ده ده‌ییشیر و اونونلا بیرلیک‌دهتوپلوم‌داکی ایش‌لر-پئشه‌لر، عایله حیاتی، یییه‌جک‌لر، ایچه‎جک‌لر و ده‎ییشمک‌ده‌دیر.گئج-تئز بوتون بو مین/مینلر ایللیک حیات بیچیمی دؤنوشوب، باشقا بیچیم‌لر قازاناجاق‌دیر.او زامان بیلیمی یوخ مو اولاجاق؟

سؤزلو ادبیات

سؤزلو و شفاهی ادبیاتیمیز، شوبهه‎سیز اَن گؤزل و اَن دولغون سؤزلو ادبیات‌لاردانبیری‌دیر. سؤزلو ادبیاتین دا چوخ فرقلی قول‌لاری و آلان‌لاری واردیر. اوخویوجولار،بو ادبیاتی تانییرلار و چوخونو بیلیرلر(بلکه من‌دن داها یاخشی). بونا گؤره قیساجاگئچه‎جیییم. سؤزلو ادبیات آشاغیداکی عونصورلاری ایچینه آلابیلر:

1.     ناغیل‌لار: اوزون، قیسا حیکایه‌لر، سؤلجک‌لر(افسانه‌لر)

2.     آتاسؤزلری: مثل‌لر، دئییم‌لر

3.     خالق شعرلری(بایاتی، قوشما، سیجیرلمه، ماهنی‌لار، اوخشامالار/آغیت‌لار، امکنغمه‌لری/هولاوارلار، اکینچی‎لرین/توْخویوجولارین اوخودوق‌لاری شعرلر و)

4.     تاپماجالار/بیلمه‎‌جه‌لر

5.     لایلای‎لار و

سؤزلو ادبیاتنوعلری، یاراندیق‌لاری دؤنمین ایزلرینی داشییارلار. اما بوتون اؤنملی ادبی اثرلردهاولدوغو کیمی، زامان و بؤلگه‌لریندن قوپاراق زامانسیز و مکان‎سیز حالا گله‎بیلیرلر.شوبهه‎سیز بو ادبیات اثرلری ده، حیات بیچیمی‌نین ده‌ییشیمی ایله کؤک‎دن ده‎ییشمک‎ده‎دیر.بیر گون بیری‌لری اؤکوز'ونون، آتی‎نین،اولاغی‌نین بویونا اوخشاسایدی، بو گون ماشین، نیسان، تراکتور، کومباین کیمی وسیله‌لرینبویونا اوخشاماق و او گله‌نه‌یی یاشاتماق موم گؤرونمور. تامام! نه اولاجاق بوسؤزلو ادبیاتین حالی؟

سؤزلو ادبیات‎دان چاغداش بیلیم-فلسفه دیلینه

سؤزلو ادبیات و یئنیادبیات-بیلیم دیلی اوزرینه منجه ایکی اوج(افراطی) گؤروش اولابیلر؛ بیرینجی سؤزلو واسکی ادبیاتیمیزین یئترلی اولدوغونو و باشقا بیر زاد احتیاج قالمادیغی‌نی منیمسه‎یَنگؤروش: ایکینجی، چاغداش و مدرن دونیانین بام-باشقا بیر زاد اولدوغونو و اونونچونسؤزلو ادبیاتین عرضه‌سی اوخونمایاجاق دوروما گلدییی‎نی دوشونن‌لر اولابیلر. بو ایکینجیگؤروشو قبول ائدن‌لردن[جواد طباطبایی کیمی‌لری] تورکجه‎نین بئله بیراخیلمالیاولدوغونو و بو دیلین گوجونون حیدربابایا قَدَر اولدوغونو سؤیلن‎لر ده وار.

ایلک گؤروشودوغرو گؤروب و ساوونان‌لار آراسیندا سانیرام ناصر منظوری(و بلکه حیدرعباسی[باریشماز]) کیمی ادبیاتچی‌لاریمیزی سایماق اولار. سایین منظوری‌نین دیلبیلیمی و کلمه آراشدیرمالاری آلانیندا، هئچ بیر گؤروشونه قاتیلمادیغیم راحاتلیق‌لایازابیلیرم. دیلیمیزه قازاندیردیق‌لاری، سؤز وارلیغی، دئییم وارلیغی و ادبی اثرلرینهسایغیلی اولدوغوم، او اثرلردن سؤزجوک آلیب آراشدیردیغیم‌دان بللی دیر. اما همسایین منظوری‌نین و هم سایین باریشماز'ین یازی‌لاری و شعرلری‌نین دیلی پَلتَک، هورکَک، قورخاق و چکینگن‌دیر. اوسؤزلو ادبیاتا دایانان دیل، اسکی یاشام طرزینی آنلاتابیلیر. چاغداش دونیایا بیرگؤز آتساق؛ چاغداش طبّ سؤزجوک‌لری یوز مین جواریندا؛ ساده‌جه دیل بیلیمی آلانیندااوچ مین اوزرینده دئییم و دئییش واردیر؛ آچیقجاسی بیزده‌کی سؤز وارلیغی، وور-توتبو آلان‌لاردا ایکی یوز-اوچ یوزو گئچمز، بونلار کیمی بوتون بیلیم و فلسفه‌ آلان‌لاریدا بئله‌دیر. مثلا یالنیز هگل فلسفه‎سی سؤزلویو، کانت فلسفه‎سی سؤزلویو کیمیاثرلرده مینلرجه سؤزجوک واردیر. تورکجه‌میزده بونلارین قارشیلیغی نه اولاجاق‌دیر؟(دیلیمیزیبیراخماق ایسته‌مزسک البته!). سؤزلو ادبیات‌دان قارشیلیق چیخار می؟ ائل بیلیمی‌ندنو مثلا اسکی طبابت‌دن بیر زاد اولورمو؟

اوزاتمایالیم،منجه بونلارین یئترلی اولابیلمز. سؤزلو ادبیات، اؤزو جدّی تهدیدلر آلتیندادیر.بوگون دیل‌دن-دیل‌دن، سینه‌دن-سینه‌یه ناغیل سؤیله‌نمیر، اوخونور(هله اوخونسا!)،یاخیندا سسلی کیتاب‌لارلا و کیتاب‌اوخویان اویغولامالار ایله دوروم بام-باشقااولاجاق‌دیر. توتاق آذربایجان(و باشقا ایران تورکلری) سؤزلو ادبیاتی بئش-اونجیلدلیک کیتاب اولدو. بو یئترلی می؟ بوگون ایران و تورکیه کیمی اؤلکه‎لرده ایل‌دهقیرخ بئش مین ایله آلتمیش مین آراسیندا کیتاب چیخیر. یئنی ادبیات و دونیاادبیاتینا اولان احتیاج اورتادادیر. سون زامان‌لاردا چوخ سایی‌دا رومان(چوخلوچئویری اولاراق) چیخدیغی(و ان‌شاءالله اوخوندوغونا) شاهیدیک. دوروم بو آنلام‌داسئویندیریجی‌دیر. منجه سؤزلو ادبیاتیمیزین پایی آشاغیداکی بیچیم‌لرده اولابیلر:

1.     یئنی ادبی اثرلر یارانیرکن/چئویلیرکن بو ادبیاتین آنلاتیم گوجوندن(دئییم‌لردن،آتاسؤزلریندن، سؤزجوک‌لر) فایدالانماق موم‌دور.

2.     اسکی اساس و بیچیم‌لرده اثرلر یاراتماق موم‌دور؛ حیدر بابا بو اسکی قالیب‌لارداسؤیله‌نمیش و چوخجا تقلید اولونموشدور. گئنه بنزر قالیب‌لاردا شعرلر سؤیله‌نیر وداها یئنیلیکچی بیر روح ایله یازیلابیلر.

قیساجاسی سؤزلوادبیات، یئنی ادبیاتی ایله گوجلنمزسه، اونا قاریشمازسا، گله‌جه‎یی اولمادیغی‌نیدییه بیلیرم. سؤزلو ادبیاتین یوخ اولماسی ایله تورک دیلی و تورکلویون تاریخهقاریشاجاغینی دا دوشونه‌بیلیریک. اما بو روح اثرلریله، مین‌ ایللر بویو جان‌لاردان،اورک‌لردن، دویغولاردان سوزولوب گلن بو گؤنول سوزونتولریله، جان دامینتی‌لاریلا،اورک سیزینتی‎لاری نه ائتمه‎لیییک؟ منجه هر بیر فردیمیزین وظیفه‌سی بونلاریناؤیرنیب، یازییا تؤکوب/تؤکدوروب و سونراکی نسیل‌لره امانت ائتمک‌‌دیر.

یئنی تورکجه‎نیقورارکن نه کیمی اساس‌لارا سؤیکنمه‎لیییک، سورقوسونا بیر یول جاواب یازدیم؛قیساجاسی سؤزلو ادبیاتیمیز، یازیلی ادبیاتیمیز(ان اسکی چاغ‌لاردان بری)، یئرلیلهجه‌لریمیز و سؤز وارلیق‎لاری، آنادولو آغیزلاری، تورکیه تورکجه‎سی‌نین چاغداشدیلی بیزه قایناق کیمی ساییلیر؛ دیلیمیزین احتیاج‎لارینا و قایدالارینا گؤره، گره‌کنسؤزجوک‌لری آلیب دیلیمیزی گلیشدیرمه‌لیییک. تورکجه قارشیلیق یوخسا، یارادابیلیرسک،تورکجه‌ کؤکلره و اک‌لره دایاناراق، یئنی سؤزجوک‌لر ده اورتایا آتابیلیریک. آنجاقاؤنجه دیلیمیزین سؤز وارلیغی‌نی بیلمه‌لی و اؤیرنمه‎لیییک، سونرا، احتیاج وارساسؤزجوک یاراتمالیییق. قیساجاسی منجه بیر اورتا یول توتولمالی.سؤزلو ادبیات و ائلبیلیمی، موم اولدوقجا قورونمالی، یازییا آلینمالی و او طرف‌دن چاغداش، مدرنادبیات، بیلیم و فلسفه ده دیلیمیزه داشینمالی و قازاندیریلمالی‌دیر. یاخین‌دا،یاشام بیچیم‌لری کؤک‌دن ده‌ییشه‌جه‎یینه گؤره، ائل بیلیمی چوخ دا قورونا بیله‌جکگؤرونمور. اما یئرینه یازیلی اثرلر، گلیشمیش بیلیم، ادبیات و فلسفه دیلی یارانمالیو قورولمالی‌دیر، و یاراتما، قورولوش اثناسیندا، اسکی و سؤزلو ادبیات‌دان، ائلبیلیمی‌ندن اولدوقجا، ممه ده آلینابیلر.

ائل بیلیمی و گله‌جه‌ییمیز

اوسته‌کیتابلودان آنلاشیلان، ائل بیلیمی اورتا وعده‌ده اؤله‌جه‌یی و یا ان آزیندان موزه‌لیکاولاجاغی و تاریخ‎لشه‌جه‌یی سؤیله‌نه‎بیلر. بو یوخ اولماغا اوز توتان ائل بیلیمیایله ایلیشگیمیز نئجه اولمالی؟ بیر گون گؤز آچیب، بونلارین هامی‎سی‌نین تاریخهقاریشدیغی‌نی گؤروب، اجدادیمیز بئله یاشارمیش‌لار، ائله اینانیرمیش‎لار، بئله‌جهدوشونورموش‌لر، ائله‌جه طبابت ائدرمیش‌لر و دییه‌جه‌ییک؟ یعنی آرامیزداکیایلیشگی بیر خاطره، آنی، تاریخ آنلاتیمی‌ندان می عبارت اولاجاق؟ او دوروم‌دا بوائل بیلیمی‌نین اؤنمی و اهمیتی نه اولاجاق‌دیر؟ بیزه بیر اؤیونج و افتخار قایناغیمی اولاجاق؟ داریخینجا، بئزیکینجه، موزه‌لری گزیب، "باخین آتالاریمیز،آنالاریمیز بئله یاشارمیش‌لار!" می دئییله‌جک‌دیر؟ دوغروسو کسین بیر جاوابیماولدوغونو سؤیله‌یه‎بیلمم. بو مسأله اوزرینه دوشونمک لازیم‎دیر. بیزیم گئچمیشیمیزایله گله‌جه‎ییمیزی بیربیرینه باغلایان و ایکی‎سی‌نین آراسیندا معنالی بیر ایلیشگیقوران بیر فلسفه یارانمالی‌ و دوشونولمه‎لی‌دیر. ایندیکی دوروم‌دا، هله ائل بیلیمیچالیشمالاری یئترلی سویه‌یه گلمه‌میش، تورکجه اوزرینه چالیشان‌لارین چوخو آماتؤرشاعیر و ادبیاتچی‌لاردان اوْلوشدوغو مرحله‌ده فلسفی دوشونمک، تورک وارلیغی‎نین بوگونایله گئچمیشی آراسیندا بیر باغ قورماق و تورکلوک فلسفه‎سی یاراتماق، و بو مسأله‎لرینفلسفه‌چی‌سینی گؤزله‌مک، بیر آز منطقلی گؤرونمور. آنجاق گره‌کلی اولدوغو کسین.بیزی گئچمیش‌دن، گله‌جه‎یه داشییان هانسی دَیَرلر، قاورام‌لار، دوشونجه‌لر، اینانج‌لارو قوروم‌(نهاد)لار اولابیلر؟ سورقوسونو دوغرو اورتایا قویموش اولابیلسه‌م،سئویندیریجی بیر ایش گؤرموش اولورام.

1

در لیست مشتقاتپسوند ـجاق/ـه‌جک(پروفایلی از یک پسوند) می‌توان لفظ زیر را، که بنابه ضبط بهروز خاماچی، در اطراف سهند رواج دارد، اضافه کرد(سهند در گسترۀآذربایجان، ص299).

·       قیراجاق(qıracaq):سُم‌تراش اسپو الاغ. بدیهی است که از فعل قیرماق(=کندن، شکستن) مشتق شده است.

همچنین لفظ زیراز لهجات اورفا، غازی آنتپ، آنکارا(آیاش) و بورسا:

·       اوْیاجاق(oyacak): وسیله‎یی برای خالی کردن داخل بادمجان، کدو و نظایر آن(جهت تهیۀدلمه و امثال آن). طبعاً مشتق از فعل اویماق (=شکافتن، درون چیزی را خالی کردن) است.

2

به مجموعۀتوپونیم‎های مرکب از نوْوور/ناوور، باید مورد زیر را هم اضافه کرد:

·       نُهُر(nöhür): نام دهی از توابع دهستان مهرانرود بستان آباد. رودی موسوم بهنُهُرچای هم در آن حوالی جاری است.

3

راجع بهقنشر/قانشار، در "نگاهی متفاوت به رسالۀ روحی انارجانی"،نکاتی نوشتم. در اینجا می‌خواهم اضافه کنم که اولاً قانشار(kanşar) در لهجات اورفا و کرکوک هم ضبط شده است و ثانیاً در اعلامجغرافیایی هم وارد شده و از آن جمله است قانشارداغ که اسم کوهی در شهرستان رست.

4

جَلَه اوزرینهگؤروشومو آنادیل‌دن درلمه‌لر-32 ده یازدیم. او گؤروش‌دن واز گئچمه‌دیم.آنجاق دوشونورم فارسجا جال(=دوزاق)دا بو کلمه‌نین آنلام ده‌ییشیمی‌نده تأثیرلیاولوبدور. جال هیندجه‌دن آلینتی‌دیر و اسکی فارسجا متین‌لرده(کلیله و دمنهترجومه‌سی کیمی) سیخ-سیخ گؤرولور.

5

بیرکیچیلتمه-بنزتمه اکی اولان ـش تؤره‌تمه‌لرینه آشاغیداکی‌ سؤزجوک‌لری دهقاتمالیییق:

·       اَکؤووش(ekövüş): یاشیندانبؤیوک داورانان قیز اوشاغی[1].سؤزجوک اکه(eke) "بؤیوکقیز، بؤیوک باجی" آدیندان گلیر. اکه بؤیوک قیز معناسیندا اسکی‎دن بری تورکدیللرینده واردیر و بؤیوک باجی معناسییلا بوگون تورکمنجه‌ده یاشاماق‌دادیر. کلمه‌نیناکَش(ekeş) یئرینه ekövüş گؤرونمه‌سی،آغوْووش(ağovuş)(=آغیمتول) ایله قیاس ائدیله‎بیلر.

·       داناش-داناش(danaş-danaş): "بیر-بیر، بیرَم-بیرم". یئنه ده زنجان آغزینداندرلنمیش و کؤکنی آچیق‎دیر(دانا<دانه).

6

در مطلب چم دو نکتۀ مهم زیر باید اضافه شود:

1.     چملر: اسم روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان آستارا(دهستان حیران)

2.     ضمن مطالعۀ کتاب محلات و مشاهیر فرهنگی و تاریخی منطقۀ 4 تبریز(تبریز،نشر ستوده، 1389)، تألیف محقق زحمتکش بهروز خاماچی و در بحث از شام غازان نکاتیتوجهم را جلب کرد:"در بعضی از بلاد آذربایجان، به دشتهای مزروع و چمنزارمخصوصی، از جمله جاهایی که برنج می‎کارند و برای آبیاری آن از آب رودخانه استفادهمی‌کنند، شام گویند. جزایر داخل و بستر رودخانۀ ارس را نیز اهالی محل جلفا، شامگویند و کلیسای سن استپانوس واقع در 15 کیلومتری غرب جلفا را دره شام و ارامنهداراشام تلفظ نمایند"(ص46). گرچه با تحلیل ایشان از لفظ، که آن را با champ فرانسه  قیاس کرده‌اند،نمی‌توان همرأی بود، اما از همین توضیحات برمی‌آید که شام در واقع واریانت چم درلهجات و زبانهای شمالی‎تر بوده است. حسب اطلاعی که از محققین محلّی کسب کرده‌ام،حداقل در مناطقِ چاراویماق، قاراداغ و اردبیل این لفظ رواج دارد. چند توپونیم همبا این اسم ساخته شده که اشاره خواهد شد، اما در سطح میکروتوپونیمیک، تعداد اینقبیل اسامی باید بسیار زیادتر باشد:

1-2. شام غازان: شنب غازان هم نوشته‌اند. حسب تصریح مؤرخین وجغرافیون قدیم، شام ناحیه‎یی خارج از شهر تبریز و منطقه‎یی مزروع و مملو از اشجاربود. بعد از بنای مقبرۀ غاززان خان، منطقه موسوم به شام غازان شده است. تصور می‌کنماین ترکیب فارسی باشد(=شامِ غازان) و یا از زبانی سوبسترات که در آن مضاف و مضافٌالیه مع فارسی بوده، بر جای مانده باشد.

2-2. شام قلعه: قریه‌یی تابع دهستان ورگهان در شهرستان اهر. این ترکیب فرم ترکی دارد.

3-2. طویله شامی(=تؤوله شامی): روستایی تابع دهستان بزکش در بخش مرکزی اهر.

4-2. قشلاق شامی: قریه‎یی تابعۀ دهستان قشلاق در شهرستان اهر.

5-2. شام اسبی: روستایی تابع دهستان بالغلو در بخش مرکزی شهرستان اردبیل.روستایی قدیمی بوده و نامش مکرراً در منابع تاریخی آمده است. جزء دوم باید ایرانیکو اسپی/اسپید/سپید باشد و لذا نباید با اسب خلط شود.

6-2. یوشانلی شام: قریه‎یی از دهستان قشلاق غربی بخش آصلاندوز پارس‌آباد. اینتوپونیم باید به مشتقات یووشان هم اضافه شود.

7-2. شام شرفه: قریه‎یی از توابع دهستان منجوان غربی بخش خداآفرین کلیبر کهاسم دیگرش قشلاق عشقعلی شهرت بیشتری دارد.

8-2. شاملار: مناطق حاشیۀ نهر قره‌سو در قریۀ نوجه‎ده/نوغادای شهرستان نمینبدین اسم موسوم است.

به نظر می‎رسد توپونیم‎هایی نظیر شاملو(چندین روستا در اهر و سایر نقاط) بااسم ایل بزرگ شاملو مربوط باشد و نه وماً با شام مد نظر ما. طبعاً احتیاج بهمطالعات محلی در هر مورد وجود دارد. در لیست ما نامی متعلق به غرب آذربایجانمشاهده نمی‌شود.

7

ول؛ اسکی خرمنلر ده کلمه‎نین کؤکنی‌نی بیلمه‌دیییمییازدیم و بیر قیسیم تخمین‌لریمی پایلاشدیم. بوگون مسأله‌نی چؤزموش اولدوغومو دییهبیلیرم. دئمک بئله‎سی چتین کلمه‌لر، زامانلا و داها یئنی بیلگی‌لر و وئری‌لرلهآچیق‌لیغا قاووشدورولابیلیر. نه ایسه منجه سؤزجوک، فارسجا و ایران دیللریندهیایقین گؤرولن "وَن"‌دن گلدییی سؤیله‌نه‌بیلر. اما آیرینتی‎لارا باخماقلازیم گلیر. ون، فارسجادا "قوش دیلی/زبان گنجشک"(تورکیه ده :دیش بوداق)آدلی آغاجین آدی‌دیر. بیلدیییمه گؤره بیر چوخ یئرده "ون" آدیندان"قصد ائدیلن "نارون" یعنی قاراآغاج‌دیر. بیلیندییی کیمی آذربایجان‌دا(و باشقا بؤلگه‌لرده) قاراآغاج آدلی چوخلو یئر آدیمیز وار. بیر ده "ون"ایله قورولان، آذربایجان‌داکی یئر آدلارینا گؤز آتاق:

1.     ونستان/ونیستان: اوزومدیل بوجاغینا باغلی ورزیقان‌دا کند آدی.

2.     ونستانق/ونیستانه/ونیستانا: گئرمی کندلریندن‌دیر. کلمه سونو ـق قوندارما وعربجه‌لشدیرمه‌دن عبارت دیر. بو آد وانستانق ده یازیلیر.

3.     ولستان/ولیستان: کاغیذان/کاغذکنان بوجاغینا باغلی میانا کندلریندن‎دیر.بوردا ون>ول حادثه‎سی یاشانیب‌دیر.

4.     ونجان/ونگان: میانانین تیرچایی بوجاغینا باغلی کندلریندن‌دیر. یئرلی اهالی، کندلری‌نینآدینی، ونگان اولاراق بیلیرلر.

5.     وَنَند: اوردوباد، ناخچیوان مختار جمهوریتی‌نده بیر کند. بورداکی ونند،آویستاداکی اولدوز آدی(=نسر واقع) ایله ایلگی‎سی اولابیلمز. ـوند اکی اوزرینهباشقا بیر یازی‌دا، آیرینتی‌لی اولاراق دورمالییام.

6.      ونیار: هریس بؤلگه‎سی‎نین خوجا/خواجه بوجاغینا باغلی کنددیر. اؤزللیک‌له تاریخیکؤرپوسویله مشهوردور. ون+یار(=فارسجاسی: دار) یعنی "قاراآغاجلی" دئمک‎دیر.بو آددان آنلاشیلان اسکی  یئرلی دیللرده،فارسجا ـدار قارشیلیغی ـیار واریمیش(بلکه ده بونلار تورکجه‎لشینجه د>ی حادثه‌سییاشانمیش؟). بونو تأیید ائدن بیر باشقا اؤرنک ده توفارقان/آذرشهر بؤلگه‎سینده یئرآلان بادامیار(=باداملی، بادامدار) کندی‎نین آدی‌دیر.

سانیرامقارآغاج/قوش دیلی آغاجی‎نین برک‌لییی‌ندن، اکینچی‌لیک آلت‌لری بوندانحاضیرلانیردی. آنجاق بیر ایکی اؤرنک‌دن آنلاشیلان زامان ایچینده وَل<وَن ده‎ییشمییاشانیبدیر.

8

موچوک(müçük) کلمه‎سی اوزرینه یازدیغیم یازی‌دا، اؤنملی بیر بیلگی گؤزوم‎دنقاچمیش. آنادولو آغیزلاریندا و تورکجه‎نین یازی دیلینده، پؤچوک(pöçük) و ده‎ییشگه‌لریboçıg, boccik، پوچوک(püçük)، بوچچیک (boççik) و، موچوک و قوموج قارشیلیغی اولاراق یایقین‎دیر. دانکوف'ونآراشدیرماسینا گؤره، سؤزجوک ارمنیجه‌دن آلینتی‌دیر و بو دیل‌ده پوچ(poç)"قویروق" دئمک‎دیر. ارمنیجه لهجه‎لرینده poçik "قویروقجوق" دا یایقین ساییلیر. بیزیم موچوک بو سؤزجوک‌دنمی گلیر؟ دوغروسو کسین سؤز سؤیله‎مک چتین‌دیر. آما ارمنیجه‌دن گلمیش‌لیک و ارمنیجهسؤزجویون تأثیری گؤزدن قاچمامالی. هر حال دا قوموج'ون تورکجه‌لییی شوبهه گؤتورمز.

9

ـلیجا/ـلیجه اکیایله قورولان کلمه‌لره(آنادیل‎دن درلمه‎لر-39)، قاپاقلیجا(qapaqlıca)دا قاتیلمالی. آذربایجان تورکجه‎سینه مخصوص گؤرولن سؤزجوک بیربیتگی آدی اولاراق، تؤره‎ییشی آچیق و دن‎لری‌نین قاپاق ایچینده اولدوغوندان بو آدیآلدیغی آنلاشیلیر. قاپاقلیجایا فارسجادا "قدومه، قدومۀ شیرازی" آدیوئریلیر.

10

اؤگمک؛ اؤگمک>اؤیمکفعلی‌ و تؤره‌تی‌لری اوزرینه "اؤیونمک نه گره‌ک؟" آدلییازی‌دا دورولدو. بوردا آرتیرماق ایسته‌دیییم بیلگی بو: اؤگمک و اؤزونو اؤگمک، بوسؤیله‌ییشی ایله بوگونکو همدان تورکجه‎سینده یاشاماق‌دادیر. همدان تورکجه‎سیندهگ>ی حادثه‎سی‌نی یاشامایان باشقا اؤرنک‌لر ده چوخدور. مثلا بگنمک>به‌یَنمکده، اسکی یازیم و سؤیله‌ییشی‌نه اویغون اولاراق یاشاماق‌دا و گؤرولمک‌ده‌دیر.

1.     قوْرونقا(qorunqa):"خشه/خاشا آدییلا دا بیلنن و قیش یئمیاوچون دریلیب، بیچیلیب آمبار ائدیلن بیتگی، طرفل/ طُریفل". تورکیه تورکجهسینده tirfil عربجه دن آلینتی اولاراق یایقین‌دیر.آنجاق قورونقا(korunga) دا یازی دیلینه گیره بیلمیش‌دیر. قورونقا آنادولو آغیزلاریندانارزروم‌دا "یونجا" معناسیندادیر. داها چوخ ارزروم، آغری، و گوموشخانهولایت‌لرینده یایقین اولان سؤزجویون ارمنیجه‌دن آلینتی اولدوغو بیلینیر. دانکوفیازیلی ارمنیجه ده kornkan و یئرلی لهجهلرده kornka شکلینده اولان کلمه نین، تورکجهیه گئچدییی‌نی گؤستریبدیر.

2.     نریک(nerik):"حیله، سؤزونویئریتمک اوچون ایشله دیلن حوققا". کلمه‎نی میانادا ائشیتمیشم. سانیرام چوخدار بیر آلان‌دا واردیر. کلمه باشیندا ن/n اولدوغو اوچون، آلینتی اولدوغو آنلاشیلیر. سؤزجویوموزون فارسجا"نیرنگ"ـه بنزرلییی ده دقت چ. آنلاشیلان گلیشمه بئله آچیقلانابیلر:  نیرنگnerik<*neyrik<*neyring. کلمه سونو ـنگ، تورکجه ده کیبورونلوق(نازال، غُنّه) ساییلاراق دوشموش و سونرا باشقا گلیشمه لر راحاتجایاشانابیلر. نیرنگ پهلویجه و زردوشتچولوک قایناق‌لاریندا "وِرد، دعا،اوْوسون" معناسیندایدی. سونرالاری "دعالارلا گؤرولن ایشلر" بوبوردان دا "حوققابازلیق" معناسی گلیشدی. او زامان سؤزجویون یازیلیفارسجادان آلیندیغی آنلاشیلیر.

3.     آست(ast):"آلت، آشاغی". بوگون داها چوخ زنجان آغزی و اونا باغلیبؤلگه لرده گؤرونور. آنادولودا چوخ کیچیک بیر آلان‌دا(مانیسا) واردیر. آیریجا،تورکمنجه ده ده گؤرولمک‌ده دیر. یئنی تورکجه ده اؤن-اک(=پیشوند) اولاراق، آست/آسسوبای، آست/آس باشقان کیمی اوْردو و دؤولت تشکیلات‌لاریندا مقام و روتبه آدی‌لارییاراتماق‌ده ایشلک حالا گلیبدیر. اسکی تورکجه آست، یایقین ساییلیر آما داها چوخترکیب‎لرده گؤرولدویو اوچون، اصلینده آستین(astın) "آلت، آشاغی" کلمه سی نینبوردان گلدییی یوخسا و عکسی نین دوغرو اولدوغو، ایکی آیری گؤروش اولاراقاورتادادیر. کلاوزون اسکی تورکجه آستین سؤزجویونون اصلینده آست+تین(آست+دان)اولدوغونو و آلتین "آلت، آشاغی"ین دا آلت+تین، اوستون'ون ده اوست+تون یولویلا گلیشدییی‌نی دوشونور.بعضی آراشدیرماجی‎لار گؤره آستین، آلتین و اوستون شکیل‌لری‌نین اصلی اولدوغونو وآلت، آست، اوست کلمه‌لری نین گئری یاپیم اولاراق تؤره دیلدییی‌نی دوشونورلر. اسکیتورکجه‌ ده آسرا(asra) "آشاغی‌یا، آشاغی‌دا" سؤزجویو چوخ گؤرولور و اورخونیازیت‌لاری‌نین اَن گؤزل و اَن مشهور جومله لریندن بیری ایسه "اوزه کؤکتنگری، آسرا یاغیز یئر قیلینتوقدا"(=اوست‌ده ماوی گؤی، آلت‌دا قارا/یاغیز یئریاراندیغی زامان) جومله سی دیر.  اسکی عثمانلیجادا، آسرا-یوز"او یان –بویان، او بیری طرف" اولدوغو کیمی اسکی تورکجه ده ده آسرا "آشاغی،آلت" واردیر. کلمه نین آست/آس ایله ایلگی‌لی اولدوغو آچیق‌دیر(-rA جهت اکی دیر). آسرا سؤزجویوندن تؤره میش آسراغی/آسراکی (asrakı/asrağı)"آشاغیداکی، آلت‎داکی"، کلمه‌ سی ده اسکی تورکجه‌دن بری واردیر و بیریان-بیچیمی اولان ایسراغی/سیراغی(ısırağı/sırağı)، بوگون ده بیرچوخ لهجه میزده ایسراغی گون/ سیراغی گئجه (=ایره لی گون، آلت‎داکی گون، آلت‌داکی گئجه)دئییم‎لر ایچینده یایقین‌دیر. بوتون بو بیلگی‌لری گؤز اؤنونده توتاراق، "آست" کلمه سی‌نین کؤکلو اولدوغونو گؤروروک و منجه یازیدیلیمیزده و قورولاجاق یئنی دئییم‌لرده ایشلنمه سی دوغرو اولار. آیریجا بوردان،ایسراغی سؤزجویونون ده اسکی‎لییی آنلاشیلیر. قورونماسی و یاشادیلماسی‌ دوغرو اولوردییه دوشونورم.

4.     سیرمیج(sirmic):"تاوان،سقف". یئرلی آغیزلاریمیزدا گؤرولور و سیرمیش (sırmış /sirmiş) شکلی دهواردیر. کلمه ‌‎نین آنادولو تورکجه سی و باشقا تورک دیللرینده گؤرولمه مه سی دقتچ. آنجاق عربجه، فارسجا و ارمنیجه کیمی دیللرده ده بونا قایناق اولاجاق کلمه یهراست گلینمه دی. سیرمیج'ین کؤکنیحاققیندا ایکی گؤروش اورتایا آتیلابیلر منجه. بیرینجی‌سی آنادولو آغیزلاریندایایقین اولان سارنیچ(sarnıç) "سو آمباری، آب انبار، سرداب" سؤزجویودور. سارنیچکاشغری‌دن بری بیلینیر و اصلینده عربجه "صهریج/صهرنج" سؤزجویونهدایاندیغی دوشونولور. عربجه سؤزجویون ایسه فارسجا/پهلویجه کؤکنلی اولدوغو ادّعاائدیلسه ده، پهلویجه قایناق سؤزجوک گؤستریلمه میش‌دیر. بو فیکری قبول ائتمک ده بیرمانعه وار؛ سارنیچ، "دام اوستو، چاتی،سقف" معناسیندا ده ییل‌دیر. بلکه "باسدیریقلی سرداب" لاردان بئله بیر معنا گلیشیبدیر.ایکینجی اولاراق سیریماق "تیکمک، بیربیری‌نین یانینا قویماق" فعلیندن(سیریمیش>سیرمیش) گلیشمیش اولابیلر. بو گؤروشون ده ضعیف یانی، سیریماق فعلی‌نینگئچیشلی اولماسی دیر؛ یعنی سیریمیش "تیکمیش، یان-یانا قویموش" اولاجاق‌دیر،"تیکیلمیش، دوزلموش" ده ییل. بلکه بیزده کی سیرمیج/سیرمیش ایکی‌ کلمهنین ائتگیلَشیم‌یندن(interaction، تعامل)اورتایا چیخیبدیر دییه دوشونمک ده اولار. "سقف" قارشیلیغی تورکجه دهفرقلی سؤزجوک‌لر واردیر. اسکی تورکجه ده کی اؤرتمن(örtmen) بونلاردانبیری‌دیر.

5.     توپان(topan):"[اسکی]قاپی‌لارین دابانی، اسکی قاپی‌لارین اوستونده گئدیب گلدیک‌لری و یئره دایانان اوج‌لاری".سؤزجویو ماراغادا ائشیتمیشم. آنادولو آغیزلاریندا توپان "یووارلاق، توپ کیمی،یومرو" معنالاریندا واردیر(دنیزلی/ایشیقلی، آیدین/بوزدوغان، ایزمیر/منه‌من،مانیسا/ آلاشهیر، قوجا ائلی/ایزمیت، چاناق قلعه/برغاز، نییده/بوْر، موغلا/میلاس). آیریجاکلمه نین "شیشمان، قارینپا" معناسی دا گؤرولمک‌ده دیر(ایزمیر/بوْرنوْوا،مانیسا). بعضی آغیزلاردا، ارمنیجه دن گلن و اسکی خرمنلر'ین بیریندهآراشدیردیغیمیز "تاپان" سؤزجویو ایله قاریشدیریلیبدیر. توپان، تورکجه ده–An اکی ایله قورولموش اولاجاق‌دیر. بو اک یازیلارین بیرینده آراشدیریلدیو توپان، اکین تؤره تی لرینه اکلنمه لی‌دیر.

6.     کیلمک(kilmek):"دویون، فرش توخونماسیندا بیر دویون بیچیمی". سؤزجوکاردبیل‌دن توپلانمیش، آنجاق باشقا بؤلگه لرده ده اولاجاق‌دیر. سؤزجویوموزقاشقایجادا دا گؤرولمک‌ده دیر و کیلمک "قویون-گئچی‌نین ال-آیاق‌لارینیباغلاماق(کسمک اوچون)" دئمک‌دیر. بوردان بو حیوان‌لارین آیاق‌لارینا باغلانانایپه کیلگی(kilgi) آدی وئریلیر و باغلانان ایپ‌ده‌کی دویونه ده گئنه ده"کیلمک" آدی وئریلیر. سؤزجوک بو شکلی ایله آنادولودا یوخدور. آنجاقکولمک(külmek) و کوله مک(külemek) آنادولو آغیزلاریندا "قویون، گئچی‌نین ال-آیاغی‌نیباغلاماق" معناسیندا یاشاماق‌دادیر. کلمه‌نین تورکمنجه ده گویله مک (güylemek) شکلینده اولدوغو اوچون، بیزده کی بیچیمین سونراکی دؤنم‌لرده دهییشدییی آنلاشیلیر. کاشغری‌نین سؤزلویونده گئچن کولمک فعلی‌نی آراشدیرماجی‌لارایکی شکیلده اوخویورلار. بسیم آتالای külmek اوخورکن، کلاوزون کؤلمک(kölmek) اوخویور و اوندان گلیشنکؤلتورمک(költürmek) فعلی ده ایکی بیچیم ده اوخونموشدور. کلاوزون فعلی "آرابایاباغلاماق(آت و بنزری)" معناسیندا اولدوغونو یازار. آنلاشیلان فعلین اساسمعناسی باغلاماق‌دیر. بعضی آراشدیرماجی‌لارا گؤره، قول(qul) "اسیر، بنده" کلمه‌سی‌نین اؤن سیرایا گئچمیش شکلی ایلهبو فعلین بیر ایلیشگی‌سی واردیر. آنجاق کؤلوک/گؤلوک (kölük /gölük)  "یوک حیوانی"کیمی سؤزجوک‌لر ده بو گؤروشو تأیید ائتمیر. سایین اسماعیل هادی، یازی‎لاری‌نینبیرینده، کؤله(köle) "برده،بنده" کلمه سی ایله بو فعلین آراسیندا بیر باغ قورور. بو فی یانلیشاولمامالی. آنجاق کؤلمک فعلیندن، کؤله تؤره تمک، راحات ایش ده‌ییلدیر. بیلیندیییکیمی، کؤله اون بئشینجی یوزایل‌دن سونرا اوغوز تورکجه سینده (داها چوخ عثمانلیساحه سینده) اورتایا چیخار و بیر چوخ آراشدیرماجی(حسن ارَن و سئوان نیشانیان کیمی)قایناغی‌نی بیلینمز اولاراق گؤستریرلر. سانیرام کؤله مک/کؤلمک ایله کؤله کلمه سینین آنلام باغی آچیق‌دیر(فارسجا بنده<بستن>بند سؤزجوک‌لرینه دقت ائدین). بلکهکؤله سؤزجویونون یارانماسیندا، فارسجا بنده'نین ده تأثیری واردیر. آیریجا کؤلوک/ گؤلوکده عثمانلیجادا چوخ یایقین ایدی. بلکه ده سؤزلوک‌لره گئچمه ین بیر *کؤلگ (*köleg) شکلی واریمیش. سونرادان ـگ سس‌سیزی‌نین دوشمه سی ایله، کؤلهاورتایا چیخیبدیر.

سانیرام کیلمک فعلی ایله باغلی بیر باشقا سؤزجوک‌ ده واردیر دیلیمیزده؛ کیلکه(kilke)"دارانمامیش، ایچ-ایچه گیرمیش ساچ، گیرگین ساچ، یوماقلیق‌دان چیخیب قاریشانساپ". بلکه آذربایجان و اونا باغلی لهجه لرده گؤرولن بو سؤزجوک(کرکوک، وانکیمی بؤلگه لرده)، اصلینده *کیله‌گو(*kilegü) شکلی‌نده ایمیش. سونرالاری *گیله‌گی>*کیلگه> کیلکه بیچیمی‌نهدوشوبدور.

7.     گؤیوم(güyüm):"بیر نوع سو/سیوی قابی، پارچ". سؤزجوک بوگون اونودولمایا اوز توتموشدور. آنجاق آنادولو و تورکیه تورکجه سینده güğüm شکلیندهاولاراق، سون درجه یایقین‌دیر. کلمه نین یونانجا kukumion دان گلدییی و یونانجا سؤزجویون لاتینجه cucuma ایله بیر اولدوغو بیلینیر. یونانجا سؤزجوک اسکی بیر اورتاشرقدیلیندن آلینتی اولاجاق‌دیر. چونکو آرامجادا سؤزجوک وار و عربجه قُمقُم/قُمقُمه'نین بوردان گلدییی‌ مشهوردور. گویوم بیزهعثمانلیجا یولویلا گلمیش اولاجاق‌دیر. عربجه قمقمه، گونوموز فارسجادا، آذربایجانتورکجه سینده(qumquma) و تورکیه تورکجه سینده (kumkuma) بیر آز فرقلی سو قاب‌لاریناوئریلن آددیر.

8.     قویوم(quyum):"ایشله نمیش میس قاب". آذربایجان دا نه قدر یایقیناولدوغونو بیلمیرم. آنجاق ماراغادان درلنن سؤزجوک‌لر آراسیندا گئچر. آنادولو وتورکیه تورکجه سینده قویوم "قیزیل، گوموش و یا باهالی داشلاردان ایشله ننزینت اشیاسی" و قویومجو "جواهراتچی، قیزیلچی" معناسی چوخ یایقین‌دیر.کلمه میزین اسکی تورکجه‌دن بری بیلینن قویماق <قودماق (quymaq/qudmaq) "تؤکمک"فعلیندن گلدییی بیلینیر. بوگون قازاقجادا، قویما "تؤکمه، تؤکوم (=ریختهگری)" معناسی داشیدیغی و اسکی تورکجه ده ده بنزر کلمه لرین وار اولدوغونوبیلیریک. شیخ سلیمان افندی نین لغت چغتای آدلی سؤزلویونه گؤرهاؤزبکجه ده قویوم "آلتین و بنزریندن حاضیرلانان زینت اشیا" معناسیندادیر. سؤزجویو توپلایان‌لارین، اونو یانلیشاؤیرنمیش و اصلینده گؤیوم کلمه سینی ائشیتمیش اولمالاری موم دور.

9.     پاخلان(paxlan):"فلامینگو آدلی کؤچمن قوش". فارسجادا باکلان بیر قوش عایله سی نین آدی‌دیر(Phalacrocoreidae). آذربایجان و آنادولو تورکجه سینده بو قوش عایله سینه قاراباتاق‌گیل‌لرآدی وئریلیر. پاخلان<باکلان'ین روسجادان آلینتی اولدوغونو بیلیریک.

10.یاپریخماق(yaprıxmaq):"[پالتار،خالچا کیمی‌لرین] آیاقلانماق/گئییلمک نتیجه سینده برکیمک، خاب'ین یاتماسی، اپریمه سی". کلمه نین آنادولوآغیزلاریندا گؤرولمه مه سی دقت چ. فعلیمیز اصلینده یاپورماق(yapurmaq) فعلیندن –İK- اکی ایله تؤرهمیش اولاجاق‌دیر. یاپورماق، اسکی تورکجه ده "[یئری] دوزله مک، دوز/هامارائتمک" معناسیندادیر. بیلدیییمه گؤره بو فعل ده آذربایجان و آنادولوآغیزلاریندا یاشاماق‌دادیر. (ایلک باخیش‌دا بو فعل ایله یاپورغاق>یاپراق>یارپاق آراسیندا بنزرلیک گؤرونسه ده، بیر ایلیشگی قورماق یانلیش‌دیر). یاپورماقتورکجه ده آزاراق گؤرولن یاپماق "یاپیشدیرماق، قاووشدورماق" فعلیندن –Ur- اکی ایله تؤرهدیلیبدیر. بئله سینه کؤکلو بیر فعلی یاشاتماق دوغرو و گره کلی‌دیر دییه دوشونورم.

1.     لاغلاغا(lağlağa):"ظارافات،شوخلوق، مسخره لیک". دانیشیق دیلیمیزده لاغلاغی (lağlağı) بیچیمی دهواردیر و داها چوخ "بوش بوغاز، اَنگوْو، مسخره جیل آدام" معناسی داشیماق‌دادیر.آذربایجان‌دان باشقا قارص‌دا دا گؤرولور. میرزه علی اکبر صابر شیروانی'نین طنز و شعرلرینده تخلص کیمی ده ایشلنمیش‌دیر.کلمه نین عربجه لقلقه'دن گلدییی آچیقگؤرونور. لقلقه'نین "بیرسؤزون معناسینی آنلامادان تکرار-تکرار سؤیله مک، بیر سؤزو دیلینه دولاماق،آنلامسیز- معناسیز سؤزلر دانیشماق" معناسیندا اولدوغونو بیلیریک. عربجه سؤزجوکایسه سس تقلیدینه دایاندیغی آچیق‌دیر. بیزده، سانیرام، لاغلاغا، لاغ/لاغا قویماقسؤزویله قاریشدیریلمیش و معناداکی "مسخره‌لیک" اورادان بو کلمه یهجالانیبدیر.

2.     کؤمه جک(kömecek):"[بیچین‌دن سونرا یئرده قالان] قورو اوْت، بیتگیکؤکو". سؤزجویو میانادا ائشیتمیشم. آما سانیرام باشقا یئرلرده ده وار.آنادولودا بونا یاخین و بنزر اولان سؤزجوک سیواس(چَپنی) آغزیندا گئچن کؤمچک(kömçek)دیر و"قورو اوت" دئمک‌دیر. بیزیم سؤزجوک ایلک اولاراق، الادراک للسانالاتراک آدلی سؤزلوک‌ده گئچن کومه/کومو (kümü/kümü)"حصیر" آراسیندا بیر ایلیشگی واردیر. بوگون تورکیه تورکجه سینده، کومه(küme) چوخ یایقیندیر و "ییغین، دسته، اوت ییغینی" کیمی معنالاری دا واردیر. سانیرام کؤمه‌لککلمه سینی تحلیل ائدرکن(بیر کیچیلتمه-بنزتمه اکی آدلی یازی‌دا) بوکلمه یه توخوندوم. کؤمه جک، بو کلمه ایله ـجه +ـک اک بیرلشمه سیندن اورتایاچیخاجاق‌دیر. کؤمه/کومه ایسه عربجه دن گلدییی دوشونولور؛ عربجه ده کومه"تورپاق ییغینی، تپه، خرمن، توپلانمیش" کیمی معنالار داشیماق‌دادیر.سؤزجویون هیند-آوروپا دیل‌لرینده یایقین اولان kumu(l)- کؤکه بنزرلییی دقت چ.

3.     قانیتدورماق(qanıtdurmaq):"چوخ اینجیتمک، سینسیتمک، اذا-جزا وئرمک". فعلیندانیشیق دیلینده قانیتدیرماق(qanıtdırmaq) شکلی ده واردیر. بعضی یئرلرده سؤیله نیرکن، "قانیت دورماق"شکلی ده ائشیدیلیر. نه ایسه آچیق بیر فعل و داها دوغروسو دئییم‌دیر؛ قاناوتدورماق. بوگون تورکیه تورکجه سینده و آنادولو آغیزلاریندا دا گؤرولن دئییم،عثمانلیجادا قان یوتتورماق(kanyutturmak) بیچیمی‌نده ایمیش و یازیدیلیمیزده ده آرا-سیرا گؤرولمک‌ده دیر. اوسته کی آچیقلامادان آنلاشیلان دئییم قاناوتدورماق شکلینده یازیلیب سؤیلنمه لی دیر.

4.     دادیخماق(dadıxmaq):"[بیریییه جک/ایچه جه یین] دادی‌نین پوزولماسی، دادسیزلاشما". سؤزجوک آذربایجاندان باشقا، آنادولودا(الازیغ/آغین، مالاتیا/عرب) بو سؤیله ییش ایله(dadıhmak) و کرکوک‌ده دادیخماغ(dadıxmağ) شکلی ایله یاشاماق‌دادیر. دادیخماق>دادیقماق فعلیدادماق<تاتماق فعلیندن ده ییل، داد+ـقـ+ماق شکلینده اورتایا چیخمیش اولاجاق‌دیر.

5.     خیرداواتچی(xırdavatçı):"قیویر-زیویر ساتان، چرچی کیمی کیچیک شئی‌لر ساتان، کیچیکدمیر آلت‌لری(میخ، نال و )ساتان آدام". داها چوخ آذربایجان'ین غرب بؤلگه لرینده گؤرونور. خیرداواتچی(hırdavatcı) عثمانلیجادا وچاغداش تورکیه تورکجه سینده یایقین‌دیر و اصلینده فارسجا خُرده(=نارین، کیچیک)ایله عربجه جمع اداتی(ـات)نین بیرلشمه سیندن اورتایا چیخیبدیر. کلمه ایچی و/v سس‎سیزی‌نینتؤره ییشی، ایکی سسلی‌نین بیربیرینه راست گلمه سیندن اؤترودور. بنزر بیر دوروم دا،ماوی(mavi) کلمه سینده یاشانیبدیر. عثمانلیجا و ایلک جمهوریت تورکجه سیندهمائی(mai) شکلیندهیازیلان سؤزجوک سونرالاری ماوی شکلی‎نی قازاندی. ماوی'نین کؤده، ماء(=سو) واردیر و فارسجا آبیکلمه سی گؤز اؤنونده توتولاراق، عثمانلی یازارلاری طرفیندن تؤره دیلیبدیر.دیلیمیزده، خیردا کلمه سی ده، تک باشینا و یا خیریم-خیردا(=خیرداوات، قیویر-زیویر)کیمی ترکیب‌لرده ده گؤرونور. فارسجادا خُرده، سیخ-سیخ خورده(=یئمیش،یئییب) کلمه سی ایله قاریشدیریلیر.

6.     یازیلیشما(yazılışma):"توافقنامۀمکتوب، [یازیلی] قرارداد، یازیلی آنلاشما". دانیشیق دیلیمیزده چوخ گؤرولن سؤزجوک،آنادولو و آذربایجان جمهوریتی تورکجه سینده یوخ کیمی‌دیر. یازیلیشماق فعلی‌نینیازیلماق "یازییا تؤکولمک، یازییا آلینماق" فعلی‌ندن، ـشـ+ماق(بیرلیک‌دهلیک، متقابل‌لیک بیلدیرن) اکی ایله اورتایا چیخدیغی آچیق‌دیر. سانیرام گئچمیش‌ده،آنلاشما/قرارداد‌لاری ایکی طرفین دیله گتیردییی زامان مُلا/دین آدامی طرفیندنیازییا آلیندیغی اوچون فعلیمیز، بو چاتی اکی ایله قورولوبدور.

7.     یئیخالاماق(yéyxalamaq):"سویونایچینه باتیریب ترپتمک یولویلا یوماق، بیر قولای یوماق". یازدیغیم بیچیم،فعلین ماراغاداکی شکلی‌دیر باشقا یئرلرده یَخه لمک (yexelemek)، و یاخالاماقشکیل‌لری ده واردیر. آنجاق دوغرو-دوزگون بیچیمی، آنادولو آغیزلاریندا دا گؤرولنیایخالاماق<یایقالاماق اولاجاق‌دیر. دیوان لغات الترک‌دن بری،یایقالاماق "چالخالاماق، سیلکه لمک، تَرپَتمک" معناسی ایله واردیردیلیمیزده. آنادولودا بوگون دنیزلی و کندلرینده یایقالاماق وارسادا آنادولودایایقاماق(yaykamak) آشاغی-یوخاری بوتون بؤلگه لرده واردیر. ارزروم(جنجیگه)دایایقانماق(yaykanmak) "ترپَنمک، سیلکینمک، یویونماق" اولاراق دا گؤرولور. بوفعل‌دن تؤره دیلن یایقانتی(yaykantı) "باتیق سو، بولاشیق سو" معناسیندا(چاناق قلعه/لاپسکی،اوردو/آق قوش، سیواس/حاجی ایلیاس) و "یویولمالیشئی" معناسینیدا چوْروم آغزیندا یاشاماق‌دادیر. سانیرام آذربایجان‌دا، ایلکمعنادا یایخانتی(yayxantı)، بلکه بیر ده یاخانتی(yaxantı) دَ‌ییشگه‌سی واردیر. تاراما سؤزلویونه گؤرهعثمانلیجادا یایقانماق "یویونماق، چالخانماق" معناسیندا واریمیش. بوفعلین ده یایقاماق'دان  گلدییی آچیق‌دیر. بیزیم یایخالاماق دا بویایقاماق'دان گلیر.یایقاماق فعلی ایسه یایماق "ترپتمک، تیترتمک" فعلیندن گلدییی آنلاشیلیر.یایماق، دیوان لغات الترک‌ده واردیر؛ کاشغری وئردییی اؤرنک بئلهدیر: اوْل منینگ کؤنگول یایدی (=اوْ منیم اوره ییمی/گؤنلوموتیترَتدی/ترپتدی). یایماق بو معناسی ایله باشقا تورک دیللرینده ده واردیر. اسکیتورکجه ده یایتورماق "یودورتماق" فعلی ده گؤرولمک‎ده‌ دیر. کلاوزون'ـا گؤره یایماق، یانگماق(yaŋmaq) "مغلوب ائتمک، هزیمته اوغراتماق" فعلی‌نین بیر ده‌ییشگه‌سی‌دیر.اسکی تورکجه ده، بو فعل، بوگونکو یایماق فعلیندن آیری‌دیر. چونکو او فعل، یایماق<یادماقشکلینده آچیقلانیر. آنجاق ایکی‌سی بیربیرینه قاریشیمیش اولابیلیرلر. بوگون تورکیهتورکجه سینده یایقین اولان ییقانماق (yıkanmak) "یویونماق" و ییقاماق(yıkamak) "یوماق،آریتماق" دا اوست‌ده گلن یایقاماق فعلی‌نین دَییشگه سی ساییلیر. آیریجادیلیمیزده یاییق (yayıq)دا "ایچینده آیران چالخاماق یولویلا کره آلماق کوپو" بوفعل‌لرله کؤکدش دیر. بیر چوخ یئرده فارسجادان گلن نئهره سؤزجویو یایقیناولسادا(آذربایجان'ین اوزانتی‌سیاولان بیتلیس، آغری و قارص‌دا دا سؤزجوک وار) بعضی بؤلگه لریمیزده(اردبیل، خوراسانتورکجه سی، قاشقای تورکجه سی ) و آنادولونون بوتونونده یاییق ایشلک‌دیر. آیریجاآنادولودا یاییق یایماق(نئهره چالخاماق/چالماق) فعلی ده بو اسکی کؤکو قوروماق‌دادیر.بیزده دئییم وار می یوخ مو؟ بیلمیرم.

8.     دیبرد(diberd): کلمه نین دوبرد(düberd) سؤیله ییشی ده واردیر. داها چوخ قارغیش‌لاردا گئچدییی‌نیدوشونورم؛ "اونون دیبردی داغیلسین!(=ائوی ییخیلسین! یوخ اولسون!)".اوزرینه اوزونجا دوشوندویوم سؤزجوک‌لردن‌دیر. بوگون، شوبهه‎سیز و کسین کؤکنی‌نیتاپدیغیمی دییه بیلمه سم ده، آشاغی‌داکی گؤروشو اؤنملی و قبول ائدیله بیلیرساییرام؛ فارسجادا-اؤزللیک‌له دانیشیق فارسجاسیندا- "دو بَر" واردیر.اصلینده "ایکی یانلی، ایکی طرفلی" معناسیندا اولان سؤزجوک، دئییم‎لشیب "[بیری‌نین]دالی-قاباغی، اؤنو آرخاسی" معناسینی قازاناراق"هر یانی، بوتونو"آنلامینا گلیب چیخیبدیر. او زامان "دوبرد/دیبردداغیلماسی"، دئییم اولاراق "هر یانی، هر جهت‌دن داغیلماسی/یوخاولماسی" معناسی داشییاجاق‌دیر. کلمه سونو ـد/ـت تؤره‎مه‎سی، داها چوخآنلاتیجی(expressive) دوروم‌لاردا ایشلندییی اوچون اولاجاق‌دیر.

9.     یوموقماق(yumuqmaq):"هجومائتمک، [بیری‌نین اوستونه] یوگورمک". فعلی میانادان درله میشم. باشقا بؤلگه‌لریمیزدهده اولاجاق‌دیر دییه دوشونورم. آراشدیردیغیم قایناق‌لارا گؤره، آنادولو وآذربایجان تورکجه سی سؤزلوک‌لرینده یوخ‌دور. یوموقماق فعلینه یاخین اولان سؤزجوک،آنادولو و تورکیه آغیزلاریندا گؤرولن یومولماق(yumulmak)دیر. یومولماق،بیزده‌کی معنالاری(= اؤرتولمک، بوکولمک، قاپانماق) یانیندا، آنادولودا "هجومائتمک، سالدیرماق" آنلامی دا داشیماق‌دادیر. یومولماق ایله یوموقماق، ایکی‎سیده یومماق فعلی‌ندن گلدییی آچیق‌دیر. یومماق ایسه اسکی تورکجه‌دن بری دیلیمیزدهواردیر. یوموقماق‌داکی ـق+ماق اکی، آدلاردان فعل قوران ـق+ماق اکی‎ندن فرقلی‌دیر ودوْنوخماق<دونوقماق <دوْنماق کیمی فعل‌لرله قیاس ائدیلمه‌لیدیر. سانیرامیوموقماق/یومولماق‌دا، هجوما گئچه‌یه حاضیرلاشان آدامین توپارلانماسی، سانکی یومولوبسونرادان آچیلماسی گؤز اؤنونوده توتولور.

اسلامآراشدیرمالارینا آغیرلیق وئره جه ییمی یازمیشدیم. بونون بیر  محصولو دا تورکجه میزده اسلام دینی ایله ایلگی‌لیسؤزجوک‌لری آراشدیریب، کؤکن‌لرینه گؤز آتماق‌دیر. بو یازی دا بیر آووج سؤزجوک الهآلیناجاق‌دیر. بو کلمه لر، مین ایل‌دن بری دیلیمیزده یئرلشیب‌لر. داوامی دا، بلکهباشقا شکیل‌لرده، گله بیلر.

1.     اسلام(İslam): قرآن‌دا گلنسؤزجوک‌لردن‌دیر و بیر آیت‌ده(آل عمران/19) "تانری نین یانیندا، دین، اسلام‌دانعبارت‌دیر" دئییلیر. آشاغی-یوخاری بوتون دونیا دیل‌لرینده آزجیق فرق‌لرله واردیر.ایلکین آوروپا دیل‌لرینده اسلام آدی‌ یئرینه، آشاغی‌لاییجی و اسلامی دینی‌نین"قوندارما، یانلیش و بدعت‌لرله دولو" اولدوغونو گؤسترمک هدفی ایله بودینه "محمد دینی، محمدی‌لیک، محمدچیلیک" معنالارینا گلن آدلاروئریلیردی(مثلا اینگیلیزجه ده Mahometry ، Muhammadanism و بونلار بنزر آدلار وار ایدی). اسلام سؤزجویو عربجه اَسلَم"تسلیم اولدو، بویون اَیدی" فعلیندن گلدییی بیلینیر. اسلام'ین "تانرییا بویون اَیمک" آنلامیندااولدوغونا اینانیلیر. بو اَسلَم فعلی‌نین سَلِمَ فعلیندن "ساغ قالدی،ساغالدی" گلیشدییی بیلینمک‌ده دیر. "سلم" کؤده"باریشماق" معناسی واردیر. سلام/سِلم "باریش، باریشیق" دئمکاولور. تسلیم اولماق، ساغ قالماق و باریشماق آنلام‌لاری‌نین آراسینداکی باغ آچیقساییلیر. بو کؤک‌دن دیلیمیزده و باشقا اسلام دیل‌لرینده "سلام" داواردیر و یئرینده تحلیل ائدیله جک‌دیر.

2.     موسلمان(Müselman): عربجه ده وبیر چوخ موسلمان‎لارین دیل‌لرینده، مُسلِم وارکن، فارسجا و تورکجه‌ده "مسلمان"چوخ داها یایقین‌دیر. تورکیه‌ ده مسلم(Müslim) و غیرمسلم(gayrimüslim) تعبیرلریگؤرونورکن، موسولمان(müsülman) سؤزجویو چوخ داها ایشلک‌دیر. موسولمان سؤزجویو، تورک دیللرییولویلا روسجا و دوغو آوروپا دیللرینه ده موسورمان(Musurman) و بوسورمان (Busurman) بیچیم‌لریله گئچیبدیر. بیر زامان‌لار اینگیلیزجه کیمی آوروپادیللرینده، عثمانلیجادان گئچن Musselman و Mussulman یایقین ایکن، بوگون سانیرام داها چوخ فرانسیزجادا Musulmane یاشاماق‌دادیر و بونون یئرینه Muslim و Moslem یایقین‌لیق قازانیبدیر. نه ایسه، مسلمان کلمه سی‌نین اصلیندهمُسلم+ـان(=فارسجا چوخلوق اکی) اولاراق تحلیل ائدیلدییی‌نی بیلیریک.

3.     ناماز(namaz): دیلیمیزدهایلک اسلامی دؤنم‌لرده فارسجادان گئچن سؤزجوک‌لردن‌دیر. بو دا اسلام دینی‌نین تورک‌لره،ماوراءالنهر'ده و تورکیستان‌دا،فارس‌لار اوزرینده گلدییی‌نین بیر گؤسترگه‎سی‌دیر. نه ایسه ناماز، اورتا فارسجا namaç دان گلیر و کؤکو آویستا/اَوستا دیلینه قدر اوزانیر. سؤزجوک،سانسکریتجه (و اونون تؤره مه‌ لری چاغداش هیند دیل‌لرینده) ناماسته(namaste) و ناماسکار (namaskar) ایله کؤکدش ساییلیر. بو سؤزجوک‌لر "اللری‌نین ایچینیبیربیرینه یاپیشدیراراق اؤن‌ده توتوب، ال وئرمه‌دن سلاملاشماق" معناسیندااولوب، هیند کولتورونون اؤنملی عونصورلاریندان بیری ساییلیر. ناماز دا اصلینده"سایقی گؤسترمه، اَییلمه" دئمک‌دیر. اؤزللیک‎له شاهنامه‌ده"یئره دوشرک، بیرینه سایقی گؤسترمک، تاپینما" دئمک‎دیر.

4.     دین(din): چوخ اسکی و کؤکلو سؤزجوک‌لردن ساییلیر. آکادجا'دان باشلایاراق "قایدا، قانون، یاسا،یارغی" معناسیندا بیلینیر. او دیل‌دن آرامجا، عبرانیجه و داها سونرا عربجه یهگئچمیش اولاجاق‌دیر. پهلویجه ده دین "زردوشتچولوک گله نه یی(سنّت)، زردوشتاینانجی قایناق‎لاری" معناسیندادیر. بو کلمه ایله سامی دیل‌لرده یایقین گؤرولن"دین" سؤزجویونون ایلیشگی‎سی کسین اولاراق بیلینمیر. سامی بیر دیل‎دنایران دیل‌لرینه گیرمیش اولابیلر. ترسینی ده بوتونویله ردّ ائتمک دوغرو گؤرونمور.دین معناسینا گلن کلمه لرین قانون معناسی داشیماسی یایقین بیر دوروم‌دور. اسکیتورکجه ده دین قارشیلیغی اولاراق نوْم (nom)واردیر. نوْم بیتیگ(nom bitig) "دینکیتابی، دینی کیتاب" کیمی دئییم‌لرده ده گئچر. آیریجا نوْمچی(nomçı) "واعظ،دین آدامی" معناسیندادیر. بو سؤزجوک ‌ده دیلیمیزه سوغدجا و آرامجا یولویلایونانجادان گلمیش‌دیر. یونانجا nomos "قانون" و داها دوغروسو "تؤره(=عُرف)" دئمک‌دیر.یونانجا سؤزجوک، عربجه  یه ناموس(> نوامیس)اولاراق گئچمیش و اسلام دیل‌لرینده یئرلشیبدیر. اسکی متین‌لرده، ناموس"قانون" آنلامی داشیرکن، سونرا "شرف، حیثیت، عایله نینقیزلاری-قادین‌لاری" معناسینی قازانیبدیر.

5.     سجده(secde):"نامازدا باشینی یئره/مؤهور'ه قویاراق بللی ذکرلری دیله گتیرمک". کلمهنین عربجه ده، سَجَد "یئره دوشرک سایقی گؤسترمک، تاپینماق، یومک(اسکیتورکجه ده کی قارشیلیغی)" گلدییی بیلینیر. فعلین کؤکدشی، سامی دیل‌لردن،آرامجادا دا واردیر. بیر چوخ دیل‌ده "عبادت ائتمک" معناسیندا گلن فعل‌لرده،"سایماق/سایقی گؤسترمک" معناسی دا واردیر؛ مثلا اینگیلیزجه‌ده worship اصلینده wearδ (=دَیَر/سایقی>worth)+ scipe"گؤرمک" سؤزجوک‌لرینده تشکیل اولوب و "دَیَر وئرمک، سایقیگؤسترمک" دئمک‌دیر. یئره دوشرک سایقی گؤسترمک ده، سجده ده اولدوغو کیمی اونوناینگیلیزجه قارشیلیغی prostrate ده ده واردیر. اسکی تورکجه ده یومک(yükünmek)"اَییلمک، سجده ائتمک" آنلامی داشیردی و یوچ(yükünç) ده "ناماز، سجده" معناسیندا ایدی. آیریجا ناماز کلمهسی ‌نین تحلیلی‌نه باخیلابیلر.

6.     قرآن(Quran):"موسلمان‌لارین قوتلو/مقدس کیتابی". عمومیتله تفسیرچی‌لرو لوغتچی‌لر، قرء "اوْخودو، سؤیله‌دی" فعلینه باغلارلار. آوروپالیآراشدیرماچی‎لار فعلین سوریانیجه/آرامجا قریا (qarya) "مقدس کیتابینآیتی" کؤه باغلاماغا چالیشدیق‌لاری گؤرونور(آرتور جفری کیمی). عربجه ده،قرء اصلینده "بیر یول ساغدی"(دَهَتله مک اوچون، سیناماق اوچون) معناسیندااولوب، سونرالاری "دقّتله اَلَه آلدی، اینجه له دی" معناسینیقازاندی(استقراء کلمه سینه ده دقت ائدین!). بونلارا دقت چکرک، قرآن آدی‌نیناصلینده آرامجا کیمی بیر دیلین تأثیری آلتیندا یارانمیش اولابیله جه یینی سؤیله ین‌لروار. بوردا قیساجا بو مسأله یه اشارت ائتمک‌ده فایدا وار. عربجه،آرامجا/سوریانیجه، عبرانیجه، حبشجه، نبطجه، بابیلجه و باشقا بیر نئچه دیل ایلهبیرلیک‌ده سامی دیل‌لر عایله سینی تشکیل ائدیرلر. بونلاردا اورتاق کؤک‌لر و سؤزجوک‌لریناولدوغو آچیق‌دیر؛ بیر چوخ یول، کلمه‌لرین آلینتی اولدوق‌لاری و یا بنزر کؤک‌لردنگلیشدیک‌لری و یا بیر دیل‌ده موجود اولان سؤزجویون تأثیرینده او بیری دیل‌ده یئنیکلمه نین یاراندیغی‌نی، کسین اولاراق سؤیله مک موم گؤرونمور. قرآن، اسکی بعضیترجومه‌لرده، اوقیغو (oqığu) اولاراقچئوریلمیش‌دیر. بو چئویری‌لرده، قرآن'ین اوخومالی/اوخونمالی معناسیندا اولدوغونوقبول ائدرک اورتایا چیخیبدیر. آنجاق دقت‌دن قاچماماسی گره کن بیر دوروم واردیر؛قرء، فارسجا "خواندن" و تورکجه اوخوماق<اوْقیماق کیمی اصلینده"چاغیرماق، سسله مک" دئمک‌دیر. او زامان پیغمبره ایلک آیت اولاراقاندیریلدییی سانیلان "اقراء باسم ربک الذی خلق ."بو شکیل‌ده چئویریلمهلی دیر: "یارادان تانری‌نین/ ربّی‎نین آدینی چاغیر". اوخوماق معناسی سونرادان یاراشدیرمااولاجاق‌دیر.

7.     رکوع/روکوع(ruku):"نامازدا اَییله رک، اللری دیزلره قویاراق بللی ذکرلرینسؤیلنمه سی". تورکیه تورکجه سینده rüku اولاراق سؤیله نیر. سؤزجوک عربجه رَکَع "قاباغا اَییلدی،اَییله رک سایقی گؤستردی" فعلیندن گلدییی بیلینیر. بو فعل، نامازین ساییاساسی اولان رکعت(rüket) سؤزجویونون دهقایناغی‌دیر. رکعت، تورکیه تورکجه سیندهrekāt اولاراق سؤیله نمک ده دیر.

8.     آیه/آیت(aye(t)):"قرآنسوره لری بؤلگولری، هر سوره بیر نئچه آیت‌‎دن تشکیل اولور". تفسیرچی‌لر وسؤزلوکچولر، آشاغی-یوخاری هامی‎سی، آیت'ین "علامت/گؤسترگه،اشارت/بلیرتی" آنلامی‌ندا اولدوغونو قبول ائدیرلر. قرآن‌دا، آیت(چوخلوقبیچیمی: آیات) تانری‌نین وارلیغی/گوجونون گؤسترگه سی ساییلان بوتون یاشایان وجانسیز وارلیق‌لارا دلالت ائدر. عربجه اولان سؤزجوک، بعضی اسکی تورکجه قرآن ترجومه‌لرینده،بلگو(belgü) شکلینده چئویریلمیش‌دیر. بو تورکجه کلمه نین بوگونکو شکلی بلگی (belgi) اولور. بلگه ایسه بو سؤزجویون موغولجایا گئچمیش و اورادان گئریدؤنموش بیچیمی ساییلیر.

9.     سوره(sure):"قرآن'ین اؤزباشینا کامل/بوتون ساییلان و آیت‌لردن اوْلوشان بؤلوم‌لری. قرآن دا، 114سوره واردیر". سؤزجویون اصلینده عربجه سور(>تورکیه تورکجه سینده کی sur) "قالا، مدافعه خطی، صف"دان گلیشدییی دوشونولور. صف/خط'دن "یازی خطی=سطیر/سطر" و اورادان دا"قرآن'ین سطیرلری" و بوگونکو معناسینی قازانیبدیر.

10.الله(allah):"تانری". بوگون بیرچوخ دیل‌ده سؤزجوک آلینتی اولاراق "موسلمان‌لارین تانری‌سی" معناسیداشیماق‌دادیر. اسلام اؤنجه سی عرب‌لرده، الله واریمیش. آنجاق داها چوخاوزاق‌دا و تانری‌لار اوستو بیر تانری اولاراق گؤرولورموش. مثلا اسلام اؤنجه سیحجّ تؤره نینده اوخونان دعالاردا "لبیک اللهم لبیک، لبیک لاشریک لک لبیک،الّا شریکک انت" کیمی تعبیرلرده گئچرمیش. الله ایله اله/ایلاه(=معبود،تاپیناجاق) آراسینداکی ایلیشگی آچیق گؤرونور. اله/ایلاه، عبرانیجهeloh "تانری" ایله کؤکدش اولدوغو دوشونولور. بیر چوخ سامیدیل‌ده el تانری معناسیندادیر و حتابابیل/بابِل آدینی باب+ائل(=تانری قاپی‌سی) اولاراق آچیقلایان‌لار واردیر. سؤزجویوبو سامی کؤکه باغلایینجا، الله'ین سونوندا گلن –ah آچیق اولمور. داهایایقین گؤروشه گؤره، الله سؤزجویو، ال+اله اولاراق آچیقلانیر؛ آنلامی"[بیلینن و تانینان] تانری" دئمک‌دیر. کلمه‌نی باشقا شکیل‌لردهآچیقلاماغا چالیشان‌لار دا وار. اسکی قرآن ترجومه لرینده، هر زامان الله،تانری/تنگری اولاراق چئوریلیر. اله/ایلاه ایسه بعضی ترجومه لرده، تاپونغو (tapuŋu) شکلینده چئویریلمیش‌دیر.

۱

 در فهرست الفاظ ترکی رسالۀ روحیانارجانی از قنشر/قانشار بحث شد. بعدها از قانشارداغ رزن و رواج قانشار دراورفا و کرکوک هم صحبت به میان آمد. در تکمیل آن نکات باید اضافه کنم که اولاًقانشار در مناطق شمالی‌تر آذربایجان نظیر اطراف مرند هم رواج داشته است(امری کهبعد از آن مطلع شدم). ثانیاً یک توپونیم جالب دیگر به شکل قانشاربلاغ وجود دارد کهقریه‌یی از توابع بخش کوهین شهرستان قزوین است؛ ثالثاً قانگشار، شکل قدیمی‌تر کلمهدر سنگلاخ هم موجود است و از آن غافل بودم. بدیهی است که فرم موجوددر رساله روحی انارجانی از تلفظ محلی و جدیدتری اخذ شده است.

۲

 راجع به مطلب دیل و دول، قبلاً به رواجاین عنصر در توپونیمی کردی و لری اشاره کردم. بعدها با مطالعه بیشتر متوجه شدم کهرواج آن بسیار بیش از آن است که تصور می‌کردم. لذا به این مطلب تفصیلاً نمی‌پردازمو شواهد جدیدتر را که مفصل‌ترند، ذکر نمی‌کنم و صرفاً به یک مورد شفاف اکتفا می‌کنم.

 عایشه دول: روستایی در نزدیکی شهر کردنشینجوانرود.

3

قوماریماق فعلی اوزرینه یازدیغیم یازییا،بو فعل‌دن تؤره یَن وایشدَشلیک-اورتاقلاشما اکی ـش ایله قورولان قوماریشماق(qomarışmaq)"توپلاشماق(بیر یئره، بیری‌نین باشینا) ییغیشماق، جوْمالاشماق" فعلی‌نیده آرتیرمالیییق. بو فعلی ماراغادا ائشیتمیشم، اما سانیرام باشقا بؤلگه لریمیزدهده واردیر.

4

اوْزان مادهسینده یئر آدلارینا، اؤنجه لری ده یازی‌لارین بیرینده گتیردیییم "اوزان‌لار:اهرده محلّه آدی" آدی آرتیریلمالی‌دیر.

۵

 در تحلیل توپونیم آرال اشاره کردم کهدر سطح میکروتوپونیمی، می‌باید نمونه‌های دیگری از این اسم باشد. حال آن که در سطحکلان‌تر اسم ‌آراللو/آراللی مغفول مانده است. به هر حال آراللو نام دو روستای بخشهیر اردبیل بوده(بؤیوک و کیچیک) که در سال ۱۳۹۸در همدیگر ادغام شده و شهر آراللو را به وجود آورده‌اند و این شهر هم اینک مرکزدهستان فولادلو می‌باشد. اسم دو قریه مزبور قاعدتاً باید از نام طایفه آراللو مأخوذباشد و نام طایفه (اتنونیم) مزبور هم باید بر تعلق به مکانی موسوم به آرال، دلالتکرده باشد. تسمیۀ قبایل و ایلات بر اساس محل ست و یا ییلاق و قشلاق شان رایجبوده و شاملو یکی از مشهورترین اسامی قبایل، از این قماش است.

6

جمهوریت سؤزجویو اوزرینه یازدیغیمیازییا بو بیلگی‌ ده آرتیریلمالی‌دیر؛ اینگیلیزجه‌ده commonwealth "توپلوم، اجتماع"، لاتینجه res publica دان چئویری اولاراق اورتایاچیخار. بوگون کامنولث سؤزجویو، اونو اولوشدوران کلمه‌لرین معنا دَییشمی‌نهاوغرامیش و کلمه‌نین  تاریخیگلیشیمینه  گؤره، "موستقیلاما اورتاق منفعت‌لره دایالی بیرلیک ایچینده یاشایان اؤلکه لره وئریلن آد"حالینا گلیبدیر. مثلا اسکی بریتانیا سؤمورگه/ مستعمره لری، بوگون یارارداش اؤلکهلر(کامنولث) بیرلییی ایچری‎سینده یاخین‌لیق و بیرلیک‌ده‌لیک‌لرینی دوامائتدیریرلر.

آیریجا بونو دا یازمالییام؛ یازی‌نی بَیَه ‎نن دوست‌لاردان دَیَرلی اؤنری‌لردهگلدی و ائللیک کلمه سی‌ قبول ائدیلیرسه، رئیس جهور/جمهوری باشقانی/پرزیدنت یئرینهده "ائللیک باشقانی/ائل باشقانی" کیمی آدلار وئریله بیله جه یینی دیلهگتیرن‌لر اولدولار. ساغ اولسون‎لار!

7

 در تحلیل الفاظ قبیح، اشاره‌یی به رواجروسپی(orospu) در ترکی استانبولی کردم. قاعدتاً باید اشاره می‌کردم که اتیمولوژیروسپی کمابیش معلوم است و باید واریانتی از روسپید باشد. این لفظ فی‌الواقع، نوعیحسن تعبیر محسوب می‌شود و همانند شکر خوردن در فارسی معاصر است که به جای لفظیقبیح رواج یافته است. اگر بر مبنای شکل ظاهری روسپی قضاوت کنیم، به احتمال زیاددخیل از زبان/لهجه محلی و غیرفارسی دری است؛ زیرا در فارسی ـد انتهایی حذف نمی‌شود،ولی در بسیاری از زبانهای محلی مثل کردی و لری و لهجات مرکزی ایران ـد ساقط می‌شود.

8

بعد از نشر پست مربوط به ذوالقرنین وکوروش، چندین تحقیق و مقاله درباره ذوالقرنین مطالعه کرده‌ام که یکی از آنها مقالهکوین فان بلادل درباره مفهوم اسباب/سبب در قرآن است[1].  غیر از آن‌که مقاله مزبور تحقیق عالمانه وفاضلانه درباره مفهوم غامض مزبور در قرآن است، در مطاوی مقاله بحثی تفصیلی از قصهذوالقرنین و بستر و کانتکست تاریخی تکوین آن صورت گرفته و البته آنچه برایم جالببود توجه محقق به این امر بود که هم مؤلفین مسیحی و هم برخی مفسرین مسلمان (نظیرطبری) سفر ذوالقرنین را، مسافرت به آسمان و نه طی طریق در کره خاکی، تلقی کرده‌اند.این نکته و برداشت غیر از آن‌که امکان تطبیق ذوالقرنین و کوروش را منتفی می‌سازد،بُعد قدسی و مثالی حکایت را برجسته می‌کند؛ حکایتی به نظر می‌رسد بیش از آن‌کهتصور می‌رفت در منطقه شرق نزدیک و در دوران منتهی به ظهور اسلام شهرت داشته است.

۹

 در بحث از گوزلک(Güzlek)، اَعلامِجغرافیایی متعددی را به عنوان شاهد این اسم ذکر کردم. در جریان تعقیب اخبار جنگ قراباغمتوجه شدم که در رایونِ فضولی، دو روستای آذربایجانی با اسامی گوزلک(آشاغی ویوخاری) وجود دارد، که از قلم افتاده‌اند.

10

اَن سون آنادیل‌دن درلمه‌لر یازی‌سیاوزرینه گؤروش بیلدیرن بیلگین اوخویوجو‌لارین یازدیق‌لارینا گؤره، چاراویماق‌دا"یومولماق"، آنادولودا اولدوغو کیمی "هجوم ائتمک، یوگورمک"معنالاریندا یعنی بیزیم "یوموقماق" معناسیندا ایشلک ایمیش. دَیرلی بیلگیو دقت‌لریندن اؤترو تشکورلریمی سونمالییام.

۱۱