1. دامازلیق(damazlıq):"مایا؛یوغورت، پنیر کیمی آغارتیلاری حاضیرلاماق اوچون سوته قاتیلان ماده، بیر حیوانیننسلینین داوامی اوچون ساخلانیلان بالاسی". آنادولودا کلمه دامیزلیق(damızlık) بیچیمیندهدیر.سؤزجویوموز، دامماق>دامیزماق(=دامدیرماق) فعلینه دایاندیغی سؤیله‌نه‌بیلر.آنجاق ـلیق اکی، اسمه گلدییی اوچون، اورتادا بیر *دامیزی/*دامزی/*دامازیاولمالی(قیاس ائدین تورکجه‌میزده‌کی دامجی(=داملا، قطره) ایله). آنادولودا، محدودبیر آلان‌دا(اگریدیر/ایسپارتا) دیمیز(dımız) "مایا" واردیر. سانیرام دامازلیق/دامیزلیق بنزر بیرسؤزجوک‌دن تؤره‌نیب‌دیر.
2. گوزگو(güzgü):"آینا". اللی ایل اؤنجه‌یه گؤره چوخ داها اونودولموشحالا گلن کلمه‌لردن‌دیر. بوگون بیر چوخ بؤلگه‌میزده، قوجالارین بیلدییی و گنج‌لرینشوخلوق دیلینده ایشله‌دیک‌لری سؤزجوک‌لر آراسینا گیریبدیر. حال بو کی اللی قاباق، مثلا مرند کیمی یؤره‌لریمیزده چوخ داها یایقین ایدی. آذربایجانجمهوریتی‌نده رسمی دیل‌ده ایشلک‌دیر. آنادولودا، گوزگو یانیندا، گؤزگو(gözgü)ده چوخ یایقین‌دیر. آنجاق یازی دیلینده، "آینا" حاکم وگؤزگو/گوزگو گؤرونمز دوروم‌دادیر. گوزگو'نون تؤرهییشی آچیق‌دیر. *کؤزمک>کؤزونمک(=گؤرونمک) فعلیندن(اؤنجه‌لری اوزونجا بحث ائتمیشدیک)، -AgU اکی ایلهقورورلوبدور (ماجرالی بیر اک آدلی یازییا باخین). سؤزجوک یازیدیلیمیزده داها جانلی توتولمالی‌دیر دییه دوشونورم.
3. قیرمیزی(qırmızı):"قیزیل(رنگ)". سؤزجویون دیلیمیزده آلینتی اولدوغو آچیق‌دیر.آنجاق فارسجادان می؟ عربجه‌دن می؟ گلدییی دوشوندوروجو گؤرونور. سؤزجوک فارسجادادایما "قرمز" شکلینده‌دیر. اما اسکی متین‌لرده، "قرمزی" دهوار. عربجه‌ده ایسه، قرمزی یایقین ساییلیر. او زامان عربجه قایناغی داها مؤحتملگؤرونور. عربجه سؤزجوک ایسه سانسکریتجه krmi-ja "قورداق، بیر نوع قورت‌دانآلینان قیزمیزی رنگ" دان گلدییی بیلینیر. سانسکریتجه سؤزجوک فارسجا"کِرم"(=قورداق، قورت) ایله قیاس ائدیلهبیلر. عربجه قرمزی، آوروپادیللرینه (لاتینجه: cremesino و اوردانایتالیانجا cremesi یولویلااینگیلیزجه crimson<cremesin) گئچمیش و یایقینلاشیبدیر. آدی گئچن قورداق، بیلیم دیلینده coccus ilicis اولاراقبیلینمک‌ده و اینگیلیزجه کیمی آوروپا دیللرینده kermes آدینی، عربجه‌دنآلینتی اولاراق یاشاتماقدادیر. قیرمیزی دیلیمیزده بوتونویله یئرلشه‌رک، یئرلی"قیزیل، آل" کلمه‌لری‌نین آلانینی دارالتمیش‌دیر. بوگون یئر آدلاریمیزدابئله قیرمیزی'یا سیخ-سیخ راستگلینیر:
1-3. قیرمیزی بولاق/قرمزی بلاغ: باروق/باری بوجاغینا باغلی قوشاچایکندلریندن.
2-3. قیرمزی باغ/قرمزی باغ: چاراویماق‌دا، شادیان بوجاغینا باغلی کندلریمیزدن.
3-3. قیرمیزی خلیفه/قرمز خلیفه: آشاغی و یوخاری اولاراق ایکی کندیمیزین آدی‌دیر. قوشاچای'ین زرینه بؤلگهسینه باغلی‌دیرلار. اسکی متین‌لرده(دهخداکیمی) قرمزی خلیفه یازیلیرکن، بوگون فارسجایا اویاراق و فارسجا بیچیمه یاخینلاشدیریلیراق،قرمز خلیفه یازیلیر.
4-3. قیرمیزی گؤل/قرمز گل: آذرشهر'ین یئنگیجه بوجاغینا باغلی اولان و قاجار دؤنمیندن قالان حامامی و گؤلو ایلهمشهور اولان کندیمیزین آدی، ائل دیلینه باخمایاراق یازی‌دا، قرمز گل یازیلیر.
4. دوم(düm): آذربایجان تورکجهسینده داها چوخ رنگ‌لرین قوْیولوق(غلظت) وخالیص‌لییی‌نی گؤسترمک اوچون ایشله‌نن بو صفت، دوم آغ(=آپ آق)، دوم قارا(=قاپقارا، بوتونویله قارا) ، دوم ساری(بوسبوتون ساری، ساپ ساری) کیمی دئییم‌لردهگؤرونور. بوگونکو تورکیه تورکجهسینده توم(tüm) "بوتون،تامام" اوزون دارتیشمالارا و بحث‌لره سبب اولوبدور. بعضی‌لرینه گؤره توماصلینده، عربجه تام و یا اونونلا ایلگی‌لی و کؤکدش بیر سؤزجوک‌دن آلینتی‌دیر. بعضیلری ایسه، کلمه‌نین اسکی تورکجه و دیوان لغات الترک‌ده وار اولان "توم"دنقالینتی اولدوغونو دوشونورلر. منجه پروفسؤر عثمان فیکری سرتکایا'نین گؤروشو( تورک دیلی درگیسی،آغسطوس 2013، سایی‌سیندا)دوغرودور و کلمه اسکی بیر تورکجه *tü- "بوتونله‌مک، تامام اولماق" فعلیندن گلیر. سایینسرتکایا بو فعل‌دن بحث ائتمز و بو فعلین اسکی تورکجه‌ده شاهیدی یوخدور. آنجاق منجهتوکه‌مک(tükemek) "قورتولماق، توکنمک" و اوندان تؤره‌یَن توکنمک"بیتمک، قورتولماق"، توکل(tükel) "کامل، بوتون" کیمی سؤزجوک‌لرین کؤده بئله بیر فعلیاتماق‌دادیر. سانیرام دیلیمیزده یاشایان دوم-دوز(düm-düz) تعبیرینده گلندوم ده اصلینده بو سؤزجوک‌دور. چونکو تورکیه تورکجهسینده، بونون یئرینه دوپه-دوز(düpedüz) واردیر.
5. موْیدا(moyda):"اویناغان/یونگول قادین/قیز، سوْیو بوْش قادین". ساییناسماعیل هادی، دیل‌دنیز'ده، مؤعجز شبستری‌نین شعرلریندن ده اؤرنک وئریر. هادی به‌ی، کلمه‌نین اصلینده*مویداق اولدوغونو و موْولداماق فعلینه دایاندیغینی و پیشیک‌لر کیمی جوتلشمه ایسته‌یینهباغلی اولابیله‌جه‌یینی دوشونور. بو گؤروش قبول ائدیله بیلمز؛ بیر چوخ سبب‌دناؤترو. اسکی تورکجه اکلریندن ـغ(ـق دئییل) دوشهبیلر، اما بو سؤزجوک، باشقا تورکدیللرینده اولمادیغینا گؤره، اسکی ساییلابیلمز. آیریجا *مووداماق فعلی‌نین وارلیغیو اونون معنا گلیشیمی ده شوبهه‌لی‌دیر. منجه سؤزجوک یئرلی لهجه‌لریمیزدا(مثلابیناب‌دا) گؤرولن موْدا(moda) "بؤیوک کاسا، ساخسی و بؤیوک دوغراما کاساسی، حامامتاسی" ایله بیرلیک‌ده اله آلینابیلر. سانیرام کاسا'نین/قاب'ین ال‌دن اله گزمهسی(اؤزللیک‌له اسکی خَزنه حامام‌لاریندا)،منفی معنالار قازاندیغی آچیق‌دیر. فارسجا و عربجه‌ده بنزر دوروملار وار(فارسجا وتورکیه تورکجهسیندهکی هرجایی /hercai کلمهسینه دقتائدین). یعنی "کاسا، قاب" معناسی اساس گؤتورولمه‌لی. او زامان بومویدا/مودا هاردان گلیر؟ دییه سوروشابیلیریک. منجه مویدا، بایدا کلمهسینینپوْزولموش حالیدیر. م<ب حادثهسی تورکجهمیزده واردیر و کلمه ایچی a>o حادثهسی دهداغینیق شکیل‌ده(sporadically) واردیر؛ نابات>نوْبات، بعضی لهجه‌لریمیزده خوْروش(xoruş) "قاشینتی، شدتلی قاشینما"<خارش و بنزرلری‌نیناولدوغونو بیلیریک. او زامان بو گلیشیمی بایدا>*مایدا>موْیدا>موْداشکلینده آچیقلاماق معقول گؤرونور.
6. سَکی(seki):"اوتورماق اوچون پیلله کیمی حاضیرلانان پالچیق‌دانصندل". سؤزجویوموز فارسجادا سکّو شکلینده یاشار و یئنی آنلام‌لار داقازانیبدیر. دیوان لغات الترک‌دن بری تورکجه‌ده وارلیغی بیلینیر وبوگون آنادولودا حتا یئر آدلاریندا گؤرونور؛ ییرمی‌یه یاخین کند و محله آدی "سکی" اولاراقیاشاماقدادیر. آیریجا اون یئرده آق‌سکی(Akseki) ایکی ده قاراسکی(Karaseki) آدیندا کندواردیر. کلاوزون سؤزلویونده کلمه‌نی فارسجادان آلینتی اولاراق گؤسترسه ده، گؤروشونونیانلیش‌لیغی آچیق‌دیر. دؤرفر سؤزجویو آراشدیریرکن (اوچونجو جیلد، 1258. سؤزجوک)،چینجه احتمالی‌نی ردّ ائدیر اما کسین بیر گؤروش ده بیلدیرمیر. منجه اسکی تورکجه‌ده‌کیسکو(sekü)>سکی، سکمک(sekmek) "آددیم آتماق، آتیلماق" فعلیندن گلمه‌لی‌دیر. دقت چکنمسأله بو: آنادولودا بوگون "سکمک" تک باشینادا "سکی"معناسیندادیر و "نردیوان پیلله سی"نه ده سکمک آدی وئریلیر. سانیرام سکی،اصلینده "اوجا یئر، دیک یئر، بلکه ده: اؤنه گلمیش یئر" معناسیندایمیش واوزریندن آتیلماق و یا سکمک گره‌میش. سکمن(sekmen) ده آنادولودا"اوجا یئر، پیلله، آرخاسیز صندل، سکی" اولاراق واردیر، اما یونانجادان (skamnin) گلدییی آنلاشیلیر و بیزیم سکی ایله قاریشدیریلمامالی. منجه، سکی،سکمک فعلینه -gU اکی گتیریلرکاورتایا چیخیبدیر. بو اک ایله وسیله آدی چوخ قورولوبدور؛ کَرکی(kerki)<کرتمک، گوزگو،سونگو(süngü)<سونگمک(=باتیرماق)، آسقی<آسماق، آچقو/آچقی(=آچار)<آچماقو. او زامان کلمه‌میز اصلینده sek-+gU> sekkü> sekü
اولمالی‌دیر. فارسجا سؤیله ییش بوردان می گلیر؟ آنادولودا سکؤیله ییشی ده وار.
7. یابی(yabı): آذربایجان‌دا داها چوخ مجازی معناسییلا "آنلاماز، قانماز،آنلاقسیز، قاناجاق‌سیز" گؤرولور. آنادولو آغیزلاریندا "ضعیف، گوجسوزآت" معناسی واردیر. فارسجادا "یابو" اولاراق اساس معناسی "یوک آتی،سوْیسوز(بدنژاد) آت"دیر. آنجاق مجازی آنلامی دا یایقین‌دیر. سؤزجویونفارسجادا آلینتی اولدوغونو دؤرفر اثرینده یازار و کلمه‌نین اصلینده "قولای،کیفیتسیز، دَیَرسیز" اولدوغونو دا بیلدیریر. یابی بو معناسی ایلهیاووز<یاویز(yawız)، یابیز(yabız)"پیس، یامان"، یاولاق/یابلاق "قولای، پیس"کلمه‌لریله کؤکدش ساییلیر. آتچی و حیوانچی‌لارا گؤره، یابی "ارکک آت ایلهدیشی ائششه‌یین جوتلشمهسیندن" عمله گلیر و آتا گؤره داها دایانیق‌لی اولور،اما قاچیش و قوشو دا یئیین اولماز. قاتیر/قیسراق ایسه "ارکک ائششک ایله دیشیآتین جوتلشمهسیندن" دوغولور و ایکیسینین آراسیندا آزاراق فرقلر وار. یابیدا، قاتیردا قیسیر و سونسوز اولور.
8. ا(a):"بیرینه پول و یا بنزری باهالی زاد قارشیلیغی‌ندا امانتوئریلن باغ، ائو، آت، قاتیر والیق وسیله اوچون آلینان پولا دا ا دئییلیر،اجاره". کلمه‌نین عربجه "کراء"دان گلدییی آچیق‌دیر. فارسجادا کرایهسونرادان و سونو ـیه ایله بیتن کلمه‌لرین تأثیرینده گلیشدییی آنلاشیلیر. تورکیهتورکجهسینده ده، ا اسمی یانیندا، الاماق، الیق(=ا اوچون وئریلن، پولقارشیلیغی ایش گؤرن، آدام مثلا الیق قاتیل)، الانماق کیمی فعل و سؤزجوک‌لر دهواردیر. بیزده سون زامان‌لاردا فارسجادان گئچمهیه چالیشان "کرایه"یانیندا، اکئش[لیک] "الیق ائوده یاشایان/یاشاماق" دا وار. آیریجابوگون‌لرده ساده‌جه سوی آدلاریندا قالان "مُکاری"(=آت، قاتیر، اولاقوایا وئرمک یولویلا گئچینن آدام، چاروادار) سؤزجویو ده عربجه‌ده بو کراءدانتؤرهدیلیبدیر. تورکیه تورکجهسینده مکّاره(mekkare) اولاراق گئچر و عربجه فعّال قالیبنده اولان سؤزجوک‌لرین(رسّام،قصّاب، سیّار و کیمی) تأثیرینده دهییشمیش اولمالی‌دیر.
9. یوْوونجو(yovuncu):"مؤحتاج".یئرلی آغیزلاریمیزدا آرا-سیرا گؤرولن سؤزجوک‌لردن‌دیر. آنادولو آغیزلاریندا، بیرآز فرقلی اولاراق، داها چوخ سوی آدلاریندا یاشار. سؤزلوک‌لرده گؤرمه‌دیم. ارزروم واورفا لهجه‌لرینده یاوونچ(yavunç) "مؤحتاج" دئمک‌دیر. مالاتیا و ارزینجان آغیزلاریندایاوونچ اولماق "یالواریجی شکیل‌ده وضعیتی آنلاتماق" معناسیندا وار. بومعنادا آنادولودا یاوونجوماق(yavuncumak) فعلی یایقین‌دیر(غازی آنتپ، گیره‌سون، گوموشخانه، سیواس، یوزغات،قیرشهیر و قیصری آغیزلاریندا). بو فعلین "چوخ آجیقماق" معناسی داواردیر(ایسپارتا، چوروم و ایچل لهجه‌لری). آرتوین(شاوشات)ده یاوونجی‌لانماق(yavuncilanmak)"یالوارماق" دئمک‌دیر. عثمانلی قایناق‌لاریندا یاوونج‌لوق"یامانلیق، پیسلیک، فنالیق، ضرر" معنالاری ایله گؤرونور و یاوونماق(yavunmaq) "ایتمک، ال‌دن گئتمک" آنلاملاری داشیماق‌دادیر.یوونجو بونلارلا ایلگی‌لی گؤرونور. آما قایناغی و تؤرهتیمی نه‌دیر؟
منجه ایلک اولاراق، یاوونماق فعلیندن باشلامالیییق. بو فعلین قایناغی آنادولوو اسکی اوغوز تورکجهسی/ چاغاتایجادا گؤرولن یاوو(yavu) و یاوی(yavı) سؤزجوکلریدیر.بو کلمه‌لر بوگون آنادولودا(سینوپ، چوروم و کاستامونو لهجه‌لرینده) "ایتیک،ایتمک، عاغیلسیز، چیرکین، آداما یاووماز" معنالاری ایله واردیر و"عاغیلسیز" معناسی چوخ یایقین‌دیر(بیله‌جیک، اسکیشهیر، غازیآنتپ/نیزیپ، آنکارا/ساری اوبا، نییده). آیریجا عثمانلیجا و چاغاتایجادا "یاوو/یاوی قیلینماق/قولونماق" سیخ-سیخگؤرونور و "گؤرونمز اولماق، ایتمک" معنالاری داشیر. آنلاشیلان بونلارینهامی‌سی، اؤنجه‌لری بحث ائتدیییمیز *یاویماق "یامان‌لاشماق، پیس اولماق"فعلینه دایانیر. یاوی/یاوو'دان یاوونماق فعلی اورتایا چیخار. بو فعل‌دن *یاوونجو(*yavunucu)>یاوونجوچیخمیش اولمالی‌دیر. اورفا و ارزروم‌داکی یاوونچ اؤرنه‌یی ده بو یاوونماق فعلینهدایانمالی. بعضی ـنچ اؤرنک‌لرینده اولدوغو کیمی، یاوونچ دا زامانلا فاعللیک معناسیقازانمیش اولاجاق‌دیر.
10.یئئیمجیل(yéyimcil):"چوخیییَن". آذربایجان تورکجه‌سینه مخصوص سؤزجوک‌لردن ساییلمالی‌دیر. آنادولوآغیزلاریندان اوردو'دا، ییییمجی(yiyimci) "روشوتآلان" معناسیندادیر. آنادولودا ییییم "روشوت" آنلامیندا بیر چوخ یئردهگؤرونور(بالیکسیر، غازی آنتپ، قیصری، نییده، ایچل). عثمانلی قایناق‌لاریندا، ییییم"طعام، یئمک، یییه‌جک، لقمه" قارشیلیغی اولاراق واریمیش. آیریجا یئییم"یئمک ایشی/فعلی" اولاراق دا آذربایجان و آنادولودا وار. ییییمجی ویئییمجیل، ایکیسی ده بوردان گلمه‌لی. یئییمجیل، یازی دیلیمیزده ده "پُرخور،شکمو، شکمباره" قارشیلیغی اولاراق ایشلک حالا گلهبیلیر. بو معنایا یاخین،تورکجهمیزده، بوغازجیل دا وار. بوغازجیل "شکم‌پرست، شکم‌چران" قارشیلیغی اولاراق آذربایجان'ین اوزانتیسی اولان قارص/ایغدیر'دا دا واردیر. بوغاز بوردا "یئییب-ایچمه،یئمک، یییه‌جک" معنالاریندا یعنی بوغاز'ین مجازی معنالاریندا اولمالی. هر حال دا، بوکلمه ده یازی دیلیمیزده یایقین اولاراق یئرینی آلابیلر. "قارین قولو،بوغازلی" دا بو آنلاملارا یاخین سؤزجوک‌لر اولاراق، ائل آراسیندا گؤرولمک‌ده‌دیرلر.
درباره این سایت