فولکلور، منجهتورکجه‌میزده اَن دوغرو شکیل‌ده، "ائل بیلیمی" اولاراق چئوریلهبیلیر وبو آددا، دَیَرلی و سئویملی بیر درگیمیز ده وار. فولکلور، گئرمن/ژرمن دیللرینده(و اونون بیر قوْلو اولان آنگلوساکسون دیللرینده) فولک (اینگیلیزجهfolk ، آلمانجا: volk) "خالق، ائل، ییغین، جماعت" و lore "بیلیک،بیلگی"دان گلیر و اوست-اوسته "ائلین بیلدیک‌لری، بیر خالقین الینده‌کیبیلگی‌لر" دئمک اولور. داها سونرا، فولکلور داها قاپساملی معنا قازانیر و"بوتون یاشام طرزی، اقتصادی حیات، اینانج‌لار، سؤزلو ادبیات، ائل طبابتیو" کیمی آلان‌لاری آراشدیران چالیشما حالینا گلیر. بعضی یئرلرده ائل بیلیمیایله انسان بیلیمی(آنتروپولوژی)نی بیربیریندن آییرد ائتمک چتین گؤرونور. بو یازی‌داایلک اولاراق ائل بیلیمی‌نین نه‌لری قاپسادیغینا بیر گؤز آتاجاغیق، سونرا اونونبیر قولو اولان، "سؤزلو ادبیات"ین گلهجهییی و دیلیمیزین گلیشمه‌سیندهپایی اوزرینه دوشونه‌جه‌ییک و قورولماق‌دا اولان یئنی دیلیمیز، چاغداش بیلیم وفلسفه‌نی داشییابیلن دیلیمیز ایله بو سؤزلو ادبیات'ین ایلیشگی‌سی‌نی اله آلاجاغیق.
قیساجا ائل بیلیمی
ائل بیلیمی،اوخوما-یازما بیلمهیَن و یا اوخور-یازاری چوخ آز اولان توپلوم‌لارین حیات طرزلری،اینانج‌لاری، سؤزلو ادبیات‌لاری، ایشلتدیک‌لری تکنولوژیلری، گله‌نک‌لری(سنّت‌لری)و گؤره‌نَک(دَب‌لرینی) آراشدیریر. بئله بیر گئنیش آلانی قاپسادیغی اوچون، ائلبیلیمینین بیتیریم(مرز)لری تام اولاراق تعیین ائتمک موم گؤرونمور. قیساجا وداها چوخ تورک ائل بیلیمی‌نه یؤنه‌لیک دَیَرلندیرمک ایسترسه‌ک، آشاغیداکی موضوعلارآراشدیریلمالیدیر؛
1. سؤزلو ادبیات: فرقلی بیچیم‌لرده و آیری-آیری دوروم‌لاردا سؤیله‌نن و ادبیماهیت داشییان سؤزلو، شعرلر و سؤزلو ادبیات اوزرینه داها آیرینتی‌لی دوراجاغیق.
2. یاشام بیچیمی: اسکی حیات طرزی ایله گئچینن و چاغداش/مدرن حیاتا گئچمهیَنتوپلوملار، اؤز احتیاج‌لاری‌نی نئجه قارشیلاردیرلار؟ مثلا پالتارلاری نه‌ایدی؟نئجه تیکیلیردی؟ تیکیجی‌لیک وارمی‌ایدی؟ وارسایدی اونون چالیشما طرزی نه ایدی؟آیاق قابی و باشماق‌لار نه بیچیم‌ده ایدی؟ باشماقچی‌لیق وارسایدی، اونون ایشلمهطرزی نه جور ایدی؟ اکینچی‌لیک و بیچین‌چیلیک یؤندم‌لری، بیلگی‌لری، باشاریق‌لاری(مهارت‌لری)نه‌ایدی؟ بونلارلا باغلی ائل تقویمی نه شکیل‌ده ایدی؟ هانسی آی‌لار، هانسی گونلراؤنملی‌ایدی؟ اولدوزلارلا، گؤیلرله، گونشی ایله، سولارلا، بولاق‌لارلا و ایلگی‌لیاینانج‌لار نه ایدی؟ ائل بیلیمی‌نین چوخ اؤنملی قول‌لاریندان بیری ده قوشقوسوز،آشچی‌لیق(آشپازلیق) ایدی. میتباخ (mıtbax)[1]/آشپازخانا،آلت‌لری، قاب-قاجاق‌لار، پیشیرمه طرزلری، فرقلی یئمک‌لر، سوفرادا اوتورما و یئمکدب‌لری، و.ائل بیلیمی‌نین اؤزک(هسته/مرکز)لریندن ساییلیر. توی و یاسدبلری(گئیینمه، گؤرولن ایشلر، بزنمه/بزکچی‌لیک(آرایشگری)، آغلاما/آغلاتما طرزلری،اویناما/اویناتما دب‌لری، چال-چاغیر ایشلری، یاس ساخلاما دب‌لری و خرمن دب‌لری،حیوان بسله‌مه یؤندم‌لری و حیوان‌لارلا ایلگی‌لی اینانج‌لار، دئییم‌لر، سؤزجوک‌لر،آغارتی‌لار(لبنیات) و حاضیرلاما طرزلری، چؤرک یاپما و تندیر ایشلری (چؤرک نوعلری،حاضیرلاماسی و) باغچی‌لیق و بوستانچی‌لیق ایشلری و یؤندم‌لری، چؤل حیوان‌لاری وآوچی‌لیق(بونونلا باغلی اینانج‌لار و یؤندم‌لر)، ال صنعت‌لری(توخوماایشلری/جوراب/شال/قوماش/فرش، کیلیم، جئجیم و)و اونلارلا ایلگی‌لی دبلر، ائلطبابتی(شفالی بیتگی‌لر، داوالار، قاریقچی‌لیق، اوْتاچی‌لیق و.)، انسان اوستو(فوقانسانی) و تانریمسی(الهی) وارلیق‌لارا اولان اینانج‌لار و قوتلو(مقدس) ساییلانیئرلر، آغاجلار، حیوان‌لار و؛ ائو تیکمه، دام باسدیرما، سوواق ایشلری و،موسیقی آلت‌لری و حاضیرلانمالاری، چالغی باشاریق‌لاری و قایدالاری و.؛آلیش-وئریش یؤندم‌لری و قایدالاری؛ اَیلنجه‌لر(یئرلی اویونلار، قورچاق/قولچاق‌لار،سیرا گئجه‌لری و.)؛ عایله حیاتی، ائولنمه‌لر، شجره‌لر/سوی آغاجی توتماق وساخلاماق، عایله ایچی ایلیشگی‌لر و اقربالیق؛ نزاکت قایدالاری؛ اؤلچولر(تاخیل، سو،زامان و)؛ یاردیملاشما(ایمه‌جی، سوت دَییشمه و)؛ توپلوم‌دا گوجپایلاشیمی[توزیع قدرت](خانلیق، به‌ی‌لیک و)؛ یئرلی(و سؤزلو) حقوق قایدالاری(آغساققاللیق، قان داعوالاری، باریشدیرما، دیه/قان پولو و)؛ قوناقلیق‌لار، دینیمراسیم‌لر و گؤزوم‌دن قاچمیش آلان‌لار و ساحه‌لر ده اولابیلر.
دقت ائدیلیرسه، بو آلان‌لارین هامیسی کؤکلو و درین ده‌ییشیمه اوغرامیش‌دیرلار.بوگون بیری ائو تیکرکن/ تیکدیریرکن، طؤوله/آمباری دوشونوب، پالچیق-سوواق فیکرینهقالینماز. شهرلرده(کندلرده بئله) اؤزباشینا دام تیکمه‌یه، پلانسیز ایش گؤرمه‌یه،موهندیسسیز دووار قویوب، دام تیکمه‌یه اذن وئریلمز. بونون کیمی موسیقی، یئرلی حقوق، طبّ،چؤرکچیلیک، اکینچی‌لیک و.هامیسی مدرنلشمک‌ده‌دیر و بیر چوخ ایشی یاخین‌دااویغولامالار/اپلیکیشن‌لر و روْبوت‌لار گؤره‌جک‌لر. دئمک، ایسته‌سک ده، ایسته‌مه‌سک‌ده، سئوسک ده، سئومه‌سک ده، یاشام بیچیمی ده ده‌ییشیر و اونونلا بیرلیک‌دهتوپلوم‌داکی ایشلر-پئشه‌لر، عایله حیاتی، یییه‌جک‌لر، ایچهجکلر و دهییشمکدهدیر.گئج-تئز بوتون بو مین/مینلر ایللیک حیات بیچیمی دؤنوشوب، باشقا بیچیم‌لر قازاناجاق‌دیر.او زامان بیلیمی یوخ مو اولاجاق؟
سؤزلو ادبیات
سؤزلو و شفاهی ادبیاتیمیز، شوبههسیز اَن گؤزل و اَن دولغون سؤزلو ادبیات‌لاردانبیری‌دیر. سؤزلو ادبیاتین دا چوخ فرقلی قول‌لاری و آلان‌لاری واردیر. اوخویوجولار،بو ادبیاتی تانییرلار و چوخونو بیلیرلر(بلکه من‌دن داها یاخشی). بونا گؤره قیساجاگئچهجیییم. سؤزلو ادبیات آشاغیداکی عونصورلاری ایچینه آلابیلر:
1. ناغیل‌لار: اوزون، قیسا حیکایه‌لر، سؤلجک‌لر(افسانه‌لر)
2. آتاسؤزلری: مثل‌لر، دئییم‌لر
3. خالق شعرلری(بایاتی، قوشما، سیجیرلمه، ماهنی‌لار، اوخشامالار/آغیت‌لار، امکنغمه‌لری/هولاوارلار، اکینچیلرین/توْخویوجولارین اوخودوق‌لاری شعرلر و)
4. تاپماجالار/بیلمهجهلر
5. لایلایلار و
سؤزلو ادبیاتنوعلری، یاراندیق‌لاری دؤنمین ایزلرینی داشییارلار. اما بوتون اؤنملی ادبی اثرلردهاولدوغو کیمی، زامان و بؤلگه‌لریندن قوپاراق زامانسیز و مکانسیز حالا گلهبیلیرلر.شوبههسیز بو ادبیات اثرلری ده، حیات بیچیمی‌نین ده‌ییشیمی ایله کؤک‌دن دهییشمکدهدیر.بیر گون بیری‌لری اؤکوز'ونون، آتینین،اولاغی‌نین بویونا اوخشاسایدی، بو گون ماشین، نیسان، تراکتور، کومباین کیمی وسیله‌لرینبویونا اوخشاماق و او گله‌نه‌یی یاشاتماق موم گؤرونمور. تامام! نه اولاجاق بوسؤزلو ادبیاتین حالی؟
سؤزلو ادبیات‌دان چاغداش بیلیم-فلسفه دیلینه
سؤزلو ادبیات و یئنیادبیات-بیلیم دیلی اوزرینه منجه ایکی اوج(افراطی) گؤروش اولابیلر؛ بیرینجی سؤزلو واسکی ادبیاتیمیزین یئترلی اولدوغونو و باشقا بیر زاد احتیاج قالمادیغی‌نی منیمسهیَنگؤروش: ایکینجی، چاغداش و مدرن دونیانین بام-باشقا بیر زاد اولدوغونو و اونونچونسؤزلو ادبیاتین عرضه‌سی اوخونمایاجاق دوروما گلدییینی دوشونن‌لر اولابیلر. بو ایکینجیگؤروشو قبول ائدن‌لردن[جواد طباطبایی کیمی‌لری] تورکجهنین بئله بیراخیلمالیاولدوغونو و بو دیلین گوجونون حیدربابایا قَدَر اولدوغونو سؤیلنلر ده وار.
ایلک گؤروشودوغرو گؤروب و ساوونان‌لار آراسیندا سانیرام ناصر منظوری(و بلکه حیدرعباسی[باریشماز]) کیمی ادبیاتچی‌لاریمیزی سایماق اولار. سایین منظوری‌نین دیلبیلیمی و کلمه آراشدیرمالاری آلانیندا، هئچ بیر گؤروشونه قاتیلمادیغیم راحاتلیق‌لایازابیلیرم. دیلیمیزه قازاندیردیق‌لاری، سؤز وارلیغی، دئییم وارلیغی و ادبی اثرلرینهسایغیلی اولدوغوم، او اثرلردن سؤزجوک آلیب آراشدیردیغیم‌دان بللی دیر. اما همسایین منظوری‌نین و هم سایین باریشماز'ین یازی‌لاری و شعرلری‌نین دیلی پَلتَک، هورکَک، قورخاق و چکینگن‌دیر. اوسؤزلو ادبیاتا دایانان دیل، اسکی یاشام طرزینی آنلاتابیلیر. چاغداش دونیایا بیرگؤز آتساق؛ چاغداش طبّ سؤزجوک‌لری یوز مین جواریندا؛ ساده‌جه دیل بیلیمی آلانیندااوچ مین اوزرینده دئییم و دئییش واردیر؛ آچیقجاسی بیزده‌کی سؤز وارلیغی، وور-توتبو آلان‌لاردا ایکی یوز-اوچ یوزو گئچمز، بونلار کیمی بوتون بیلیم و فلسفه آلان‌لاریدا بئله‌دیر. مثلا یالنیز هگل فلسفهسی سؤزلویو، کانت فلسفهسی سؤزلویو کیمیاثرلرده مینلرجه سؤزجوک واردیر. تورکجه‌میزده بونلارین قارشیلیغی نه اولاجاق‌دیر؟(دیلیمیزیبیراخماق ایسته‌مزسک البته!). سؤزلو ادبیات‌دان قارشیلیق چیخار می؟ ائل بیلیمی‌ندنو مثلا اسکی طبابت‌دن بیر زاد اولورمو؟
اوزاتمایالیم،منجه بونلارین یئترلی اولابیلمز. سؤزلو ادبیات، اؤزو جدّی تهدیدلر آلتیندادیر.بوگون دیل‌دن-دیل‌دن، سینه‌دن-سینه‌یه ناغیل سؤیله‌نمیر، اوخونور(هله اوخونسا!)،یاخیندا سسلی کیتاب‌لارلا و کیتاب‌اوخویان اویغولامالار ایله دوروم بام-باشقااولاجاق‌دیر. توتاق آذربایجان(و باشقا ایران تورکلری) سؤزلو ادبیاتی بئش-اونجیلدلیک کیتاب اولدو. بو یئترلی می؟ بوگون ایران و تورکیه کیمی اؤلکهلرده ایل‌دهقیرخ بئش مین ایله آلتمیش مین آراسیندا کیتاب چیخیر. یئنی ادبیات و دونیاادبیاتینا اولان احتیاج اورتادادیر. سون زامان‌لاردا چوخ سایی‌دا رومان(چوخلوچئویری اولاراق) چیخدیغی(و ان‌شاءالله اوخوندوغونا) شاهیدیک. دوروم بو آنلام‌داسئویندیریجی‌دیر. منجه سؤزلو ادبیاتیمیزین پایی آشاغیداکی بیچیم‌لرده اولابیلر:
1. یئنی ادبی اثرلر یارانیرکن/چئویلیرکن بو ادبیاتین آنلاتیم گوجوندن(دئییم‌لردن،آتاسؤزلریندن، سؤزجوک‌لر) فایدالانماق موم‌دور.
2. اسکی اساس و بیچیم‌لرده اثرلر یاراتماق موم‌دور؛ حیدر بابا بو اسکی قالیب‌لارداسؤیله‌نمیش و چوخجا تقلید اولونموشدور. گئنه بنزر قالیب‌لاردا شعرلر سؤیله‌نیر وداها یئنیلیکچی بیر روح ایله یازیلابیلر.
قیساجاسی سؤزلوادبیات، یئنی ادبیاتی ایله گوجلنمزسه، اونا قاریشمازسا، گلهجهیی اولمادیغی‌نیدییه بیلیرم. سؤزلو ادبیاتین یوخ اولماسی ایله تورک دیلی و تورکلویون تاریخهقاریشاجاغینی دا دوشونه‌بیلیریک. اما بو روح اثرلریله، مین ایللر بویو جان‌لاردان،اورک‌لردن، دویغولاردان سوزولوب گلن بو گؤنول سوزونتولریله، جان دامینتی‌لاریلا،اورک سیزینتیلاری نه ائتمهلیییک؟ منجه هر بیر فردیمیزین وظیفه‌سی بونلاریناؤیرنیب، یازییا تؤکوب/تؤکدوروب و سونراکی نسیل‌لره امانت ائتمک‌‌دیر.
یئنی تورکجهنیقورارکن نه کیمی اساس‌لارا سؤیکنمهلیییک، سورقوسونا بیر یول جاواب یازدیم؛قیساجاسی سؤزلو ادبیاتیمیز، یازیلی ادبیاتیمیز(ان اسکی چاغ‌لاردان بری)، یئرلیلهجه‌لریمیز و سؤز وارلیقلاری، آنادولو آغیزلاری، تورکیه تورکجهسینین چاغداشدیلی بیزه قایناق کیمی ساییلیر؛ دیلیمیزین احتیاجلارینا و قایدالارینا گؤره، گره‌کنسؤزجوک‌لری آلیب دیلیمیزی گلیشدیرمه‌لیییک. تورکجه قارشیلیق یوخسا، یارادابیلیرسک،تورکجه کؤکلره و اک‌لره دایاناراق، یئنی سؤزجوک‌لر ده اورتایا آتابیلیریک. آنجاقاؤنجه دیلیمیزین سؤز وارلیغی‌نی بیلمه‌لی و اؤیرنمهلیییک، سونرا، احتیاج وارساسؤزجوک یاراتمالیییق. قیساجاسی منجه بیر اورتا یول توتولمالی.سؤزلو ادبیات و ائلبیلیمی، موم اولدوقجا قورونمالی، یازییا آلینمالی و او طرف‌دن چاغداش، مدرنادبیات، بیلیم و فلسفه ده دیلیمیزه داشینمالی و قازاندیریلمالی‌دیر. یاخیندا،یاشام بیچیم‌لری کؤک‌دن دهییشهجهیینه گؤره، ائل بیلیمی چوخ دا قورونا بیله‌جکگؤرونمور. اما یئرینه یازیلی اثرلر، گلیشمیش بیلیم، ادبیات و فلسفه دیلی یارانمالیو قورولمالی‌دیر، و یاراتما، قورولوش اثناسیندا، اسکی و سؤزلو ادبیات‌دان، ائلبیلیمی‌ندن اولدوقجا، ممه ده آلینابیلر.
ائل بیلیمی و گله‌جه‌ییمیز
اوسته‌کیتابلودان آنلاشیلان، ائل بیلیمی اورتا وعده‌ده اؤله‌جه‌یی و یا ان آزیندان موزه‌لیکاولاجاغی و تاریخلشهجهیی سؤیلهنهبیلر. بو یوخ اولماغا اوز توتان ائل بیلیمیایله ایلیشگیمیز نئجه اولمالی؟ بیر گون گؤز آچیب، بونلارین هامیسینین تاریخهقاریشدیغی‌نی گؤروب، اجدادیمیز بئله یاشارمیش‌لار، ائله اینانیرمیشلار، بئله‌جهدوشونورموش‌لر، ائله‌جه طبابت ائدرمیش‌لر و دییه‌جه‌ییک؟ یعنی آرامیزداکیایلیشگی بیر خاطره، آنی، تاریخ آنلاتیمی‌ندان می عبارت اولاجاق؟ او دوروم‌دا بوائل بیلیمی‌نین اؤنمی و اهمیتی نه اولاجاق‌دیر؟ بیزه بیر اؤیونج و افتخار قایناغیمی اولاجاق؟ داریخینجا، بئزیکینجه، موزه‌لری گزیب، "باخین آتالاریمیز،آنالاریمیز بئله یاشارمیش‌لار!" می دئییله‌جک‌دیر؟ دوغروسو کسین بیر جاوابیماولدوغونو سؤیلهیهبیلمم. بو مسأله اوزرینه دوشونمک لازیمدیر. بیزیم گئچمیشیمیزایله گلهجهییمیزی بیربیرینه باغلایان و ایکیسینین آراسیندا معنالی بیر ایلیشگیقوران بیر فلسفه یارانمالی و دوشونولمهلیدیر. ایندیکی دوروم‌دا، هله ائل بیلیمیچالیشمالاری یئترلی سویه‌یه گلمه‌میش، تورکجه اوزرینه چالیشان‌لارین چوخو آماتؤرشاعیر و ادبیاتچی‌لاردان اوْلوشدوغو مرحله‌ده فلسفی دوشونمک، تورک وارلیغینین بوگونایله گئچمیشی آراسیندا بیر باغ قورماق و تورکلوک فلسفهسی یاراتماق، و بو مسألهلرینفلسفهچیسینی گؤزله‌مک، بیر آز منطقلی گؤرونمور. آنجاق گره‌کلی اولدوغو کسین.بیزی گئچمیش‌دن، گلهجهیه داشییان هانسی دَیَرلر، قاورام‌لار، دوشونجه‌لر، اینانج‌لارو قوروم(نهاد)لار اولابیلر؟ سورقوسونو دوغرو اورتایا قویموش اولابیلسه‌م،سئویندیریجی بیر ایش گؤرموش اولورام.
[1] تورکیه تورکجهسینده موتفاق(Mutfak)دا اوسته گلنو ائل آغزیندا هله‌ده یاشایان سؤزجوک بیلیندییی کیمی عربجه‌دیر(مطبخ<طبخ).
درباره این سایت