1. قانتیرقا(qantırqa):"آتینگمی‌نی جیلووا باغلایان حلقه[لر]". اؤنجه یازدیغیم کیمی بو دا آتچیلیق و مینیجی‌لیک دئییم‌لریندن ساییلیر. آنادولو آغیزلاریندان ساده‌جهقارص/آرپاچای‌دا واردیر(قانتارقا اولاراق). تورکیه تورکجهسینده قانتارما(kantarma)"آتین دیلینی باسدیرماق صورتی ایله اونو دَنَتله‌مک ایشینه یارایان دمیرآلت" معناسیندادیر. سؤزجویون موغولجادان گلدییی و اصلینده qantar- فعلیندن"آتی گَمله‌مک، آتیننوختاسینی برک توتماق" تؤرهدییی بیلینیر. تورکیه‌ده‌کی بیچیم، تورکجهـمه/ـما اکینه بنزتیلیرک اورتایا چیخمیش اولمالی‌دیر.
2. شئشه‌لنمک(şéşelenmek):"منم‌لیکائتمک، اؤیونمک، بؤیوکسونمک/اؤزونو بؤیوک گؤسترمک، آسارام-کَسَرم دئمک". کلمهبو معنایا یاخین و بو بیچیمی ایله آنادولودا(آماسیا، بایبورت، قارص) واردیر و شئشه‌لمک (şéşelemek) گئنه ده بوآنلام‌دا(قارص، سیواس/قانغال، قیصری/قیزیل ویران) گؤرونور. سانیرام ششه‌لتمک(şeşeltmek) "گؤزونوآغارتماق یولویلا قورخوتماق"(قارص،بایبورت آغیزلاریندا) بیزیم فعل ایله ایلگی‌لی اولمایاجاق‌دیر و اصلیندهشاشی(=چئری، گؤزو اَیری) کلمهسینین بیر دهییشگهسی اولان شَشی(şeşi)دن گلمه‌لیدیر. سانیرام شئشه‌لنمک فعلینده اسکی بیر سؤزجوک گیزلی اولاراق یاشاماق‌دادیر. بوگؤروشو فعلیمیزده‌کی قاپالی é سسی‌نین وارلیغی تأیید ائدیر. منجه دیوان لغات الترک‌دهگئچن سئش(séş)"ضمانت"(من آنغار سئش بئردیم=من اونا ضمانت وئردیم) ایله یارانمالی‌دیرشئشه‌لنمک فعلی. "انسانین اؤزوندن امین اولماسی، اؤزونه آرخایین اولماسی" کیمی دئییم‌لرده دیلیمیزده بو کیمی داورانیش‌‌لاریدا سؤیله‌نیر. کلمه‌ده س>ش حادثه‌سینهگلینجه، ایکینجی هجانین تأثیرینده اولمالی‌دیر. بیر بنزر دوروم دا دیلیمیزدهیاشایان شیش<سیش(sış)"سیخ"ده گؤرونور.
3. ورهوْوو(verhovu):"وحشی(اوشاق)، آداما یوْووماز(اوشاق)، سؤزه باخماز، اؤیوتآلماز". اؤزللیک‌له ازدیرمک نتیجهسینده سؤزه باخماز حالا گلن اوشاغا وئریلنآددیر و دانیشیق دیلینده گؤرولور. آنجاق سؤزجوک آنادولو دا و یازی دیلینده گؤرولمهدی.کلمه باشی و<ب اولابیلر دییه دوشوندوم، قارشیما ارزروم‌داکی برهاوی(berhavi) "هاوایااوچورولموش، یاراماز، بوش" چیخدی. برهاوی یازی تورکجهسینده گؤرولن برهاوا(berhava) دانپوزولمادیر و بو کلمه عثمانلیجا محصول‌لاریندان ساییلابیلیر. فارسجا بر+هوا'داناوْلوشان کلمهیه نه احتیاج واریمیش تورکجه‌ده؟ بیلمه‌دیم. هاوایا/هاوادا کلمه‌سیتام بو معنادادیر. نه ایسه ورهووو'دا هاوالانماق (فارسجادا "هوایی شدن"دئییمی‌نه دقت ائدین) معناسی‌نین تأثیرینده یئنی آنلام اورتایا چیخیبدیر دییهدوشونورم. فارسجا بر- اداتی ایله قورولان عثمانلیجادا بیر چوخ سؤزجوک وارایدی.بوگونکو تورکیه تورکجهسینده یاشایان‌لار داهی وار: بردوش(berduş)، فارسجادا "خانه به دوش/بردوش"دان گلیر و"ائوسیز، یوواسیز کیمسه" دئمک‌دیر؛ بردوام(berdevam)"داواملی، آردیجیل"، فارسجا بر-ایله عربجه دوام'دان قورولموش؛ برگوذار (bergüzar) "یوللوق، یولچونون/مسافرین هدیهسی"، فارسجا بر- وگذار"گئدیش، گئچیش"دن تؤرهدیلیبدیر و عثمانلیجایا مخصوص ساییلمالی‌دیر؛برکمال(berkemal) "تاس-تامام،نقصانسیز، اسکیکسیز"، بر+کمال؛ برمعتاد(bermutat) "عادت اوزره، آلیشمیش اولاراق"، بر+معتاد(=عادتلی،عادت اولموش)؛ برطرف(bertaraf) "رفع ائدیلمیش، قالدیریلمیش"، بر+طرف "بیر یاناقویماق" معناسیندان قایناقلانمالی‌دیر.
4. ساپلیجا(saplıca):"ساپلی تاوا، دستهلی تاوا". لهجهلریمیزده گؤرولنسؤزجوک آنادولو آغیزلاریندا یوخدور. آنجاق کلمه‌نین کؤکو و تؤرهییشی آچیق‌دیر:ـجه/ـجا اکی‌نین اوزونجا دورماق لازیم‌دیر. آنجاق بورادا بیر ایکی بنزر اؤرنکوئرمکله یئتینیرم؛ داشلیجا و تاشلیجا، آنادولو آغیزلاریندا(قونیا، آیدین، موغلا)تویوق کیمی حیوان‌لارین داشلیغی(=سنگدان) معناسیندادیر. آنادولودا قانلیجا ودوواقلیجا(duvaklıca) ایکی گؤبهلک آدی‌دیر و دیشلیجه "چنگل"(گیرهسون لهجه‌سینده)و "یئددی/دوققوز دیشلی دیمیریق/ دیرمیق" اولاراق آنادولو آغیزلاریندا واردیر. ساپلیجا'نین دا ساپ+ـلی+ـجااولاراق آچیقلاندیغی بللی‌دیر.
5. آیاما(ayama):"لقب، تاخما آد". سؤزجوک آغیزلاریمیزدا یایقینگؤرونور. یازی دیلینده گؤرمهمیشم. آنادولو آغیزلاریندان اوردو لهجه‌سینده(بوغازجیقو آیباستی یؤره‌لرینده) بو معنادا یاشاماق‌دادیر. کلمه‌نین کؤکنی آچیق ساییلیر.اسکی و اورتا تورکجه‌ده وار اولان آتاماق>آداماق "آد قویماق، آدتاخماق" فعلیندن آداما>آیاما گلیشیبدیر. آداماق و آدیماق(adımaq) عثمانلی قایناق‌لاریندا دا واردیر. آیاما یازی دیلیمیزهآلینابیلر.
6. چیلیس(çilis):"خسیس، قیتمیر، قیسمیر، واریئمز، گؤزو دار". بیر چوخلهجهمیزده گؤرولن سؤزجوک بو بیچیمی و معناسی ایله لنکران کیمی آغیزلاردا داواردیر. کرکوک‌ده، چیلیس "گؤردویو هر یئمک‌دن ایسته‌ین(اوشاق، حیوان بالاسیو)" معناسی داشیماق‌دادیر. جیلیس(cilis) نییده آغزیندا "یاردیمامؤحتاج" آنلامی داشیر و جیلیز(ciliz) ده (آرتوین، امون، قونیا/سولوتاش) "اینجه، نازیک"معناسیندادیر. بوردان تورکیه تورکجهسینین یازی دیلینده یایقین اولان جیلیز(cılız) "ضعیف، گوجسوز، دَیَرسیز، اؤنمسیز" قارشیمیزا چیخیر.بو سؤزجوک آیریجا آنادولو آغیزلاریندا جوخ فرقلی بیچیم‌لرده گؤرونور و "یئنیدوغولموش اوشاق، مریض، سئیرک، قیسابویلو" آنلاملاری دا وار. مثلا غازی آنتپ'دهجولاز (culaz)"یوخسول، الی بوش" دئمک‌دیر. جولوز(culuz) دا زونغولداق، نییده و قونیا آغیزلاریندا "پولسوز"اولاراق یاشار. آنلاشیلان کلمه‌نین ایلکین معناسی "ضعیف‌لیک،دَیَرسیزلیک"ایمیش، سونرالاری، یوخسوللوق، مریضلیک و بوردان دا قیتمیرلیق وقیسمیرلیق اورتایا چیخیبدیر. سؤزجویون ارمنیجه çlaz دان گلدیییدوشونولور(دانکوف، 4.ص). آنجاق نیشانیان بیر ارمنی آراشدیریجی اولاراق، بوناشوبهه‌لی یاناشیر. دیلیمیزده آلینتی اولدوغو کسین گؤرونور. لهجهلریمیزده کیلیس(kilis) و کینیس(kinis) سؤیلهییشلرینه ده راستلامیشام. آنجاق بو بیچیم‌لر فارسجا کِنِسکلمهسینی بیزه خاطیرلادیر. فارسجا سؤزجوک ده دانیشیق دیلینه عایددیر و اسکیقایناق‌لاردا راستلانماز. بیزیم چیلیس ایله ایلگیسی آچیق ساییلماز.
7. تیریق(tırıq):"ایسهال".آذربایجان‌دان باشقا آنادولو آغیزلاریندا دا چوخ یایقین‌دیر. اؤنملی وئری‌لربونلار: تیریق(بیتلیس، ماردین، نییده)، تیریخ(آرتوین، قارص، ارزروم، وان، نییده)،تیریقلاماق و تیریخلاماق فعل‌لری ده او چئوره‌لرده یایقین ساییلیر. تیریقلی سؤزو"ایسهاللی" معناسیندان علاوه، ارزروم‌دا تیریخلی(tırıhlı) اولاراق "سؤیوشجول" معناسیندا دا گؤرونور. سانیرامآذربایجان‌دا بونا بنزر بیر دئییم واردیر. کلمه‌نین آیری بیچیم‌لری ده واردیر. نهایسه سؤزجویون آلینج اولدوغونو و ارمنیجه‌دن گلدییینی دانکوف دیله گتیرمیش. کلمهنینتورکجه قارشیلیغی‌نا گلینجه، بونلارا دقت ائتمک گره‌ک: سورگون(sürgün) ، اصلینده "ایچ سورمک"(=ایسهال اولماق)، "اوره‌کسورمک"(عینی معنادا) فعلیندن گلیر و ایکی اؤنملی معناسی داها واردیر(=جوانه،تبعیدی). ایکینجیسی اؤتروک(ötrük) و یا اؤتوروک (ötürük)دور و بو سؤزجویون ده، اؤتورمک(= بیراخماق، توتابیلمه‌مک، ایسهالاولماق) فعلیندن گلدییی آچیق گؤرونور. اوچونجو تورکجه قارشیلیق جیرجیر(cırcır) (تاندیغیمیزبؤجک آدی کیمی یازیلیر و اوخونور) سؤزجویو، بالیکسیر و ایستانبول(یئنی کؤی)آغیزلاریندا گؤرونور و سس تقلیدینه دایاندیغی آچیق‌دیر.
8. دؤیه‌نک(döyenek):"برکیمیشیارا، میخچا". گؤزلندییی کیمی دؤوه‌نک(dövenek) بیچیمی ده وار آغیزلاردا.آذربایجان جمهوریتینده میخچا قارشیلیغی اولاراق یایقین‌دیر. آنادولو آغیزلاریندا"ناسیر <ناسور"(ایسپارتا، اگریدیر کندلری) معناسیندادیر. کلمه‌نینتؤره‌تیمی آچیق‌دیر. دؤگمک>دؤیمک فعلیندن ـاناق/ـه‌نَک اکی ایله تؤره‌دیلیب‌دیرو "دؤیولمک، تاپدانماق" معنالاری، دؤیه‌نک سؤزجویونده گؤرونور.آنادولودا دؤگهنک(dögenek) "آیاقلانمیشو تاپدانمیش یول/یئر" معناسیندا دا گؤرونور (ایسپارتا، قونیا). یازیدیلیمیزده یئرینی آلابیلن سؤزجوک‌لردن‌دیر.
9. اودوقماق(uduqmaq):"چوخ آجیقماق". سؤزجویو اؤنجهکی یازی‌لارین بیرینده(آنادیل‌دندرلمه‌لر-9) گتیرمیشدیک. اودوقماق و بنزری فعل‌لری آنادولو آغیزلارینداتاپابیلمه‌دیم. آنجاق دیوان لغات الترک‌ده یوتوقماق(yutuqmaq) بیچیمی‌ندهگئچن و "قوراقلیقدان آریقلاماق، اؤلوم حالینا گلمک" معنالاریندا گؤرولن فعل، بیزیم اودوقماق فعلی‌نین، اسکیبیچیمیندن باشقا بیر زاد اولمادیغی آچیق‌دیر. بیزده اوتماق>اودماق"بلعیدن" اولان فعل آنادولو آغیزلاریندا داها چوخ یوتماق(yutmak) اولاراقگؤرونور. یوتوقماق ایسه یوتماق فعلینه –VQ- اکی‌نین گلیشیایله اورتایا چیخیبدیر(گؤرمک>گؤروکمک، سینماق>سینیقماق، و اولدوغو کیمی).قیساجاسی، اودوقماق دیلیمیزده یاشایان کؤکلو و اسکی سؤزجوک‌لریمیزدن ساییلیر،قورونماسی و یاشادیلماسی گؤزل ایش اولور.
10.مافا(mafa):"آغاج تابیت". سؤزجوکچاراویماق‌دان درلنمیش. اما سانیرام باشقا بؤلگه‌لرده ده واردیر. آنادولوآغیزلاریندا آز گؤرولن سؤزجوک، ارزروم‌دا "سَفَره چیخارکن حیوان‌لارین ایکییانیندان آسیلان صاندیق" دئمک‌دیر. یازیلی تورکجه‌ده mahfe و mahaffe یازیم‌لاریلا گؤرولن سؤزجوک عربجهمَحفّه‌دن گلدییی آچیق‌دیر. محفّه فارسجا سؤزلوک‌لرده "هودج، کجاوه"اولاراق چئوریلیر. اصلینده "دَوَه و فیل کیمی حیوان‌لارین بئیلنه قویولان واوستونده اوْتورولان سبد" معناسیندایمیش. سونرالاری صاندیق و اؤلو صاندیغی یعنیتابیت معناسینی قازانیبدیر. رحمتلیک ساعدینین "توپ" آدلی رومانیندا،موغان شاهسئون‌لری آراسیندا آغاج تابیت معناسیندا بیر مافیرقا'دان سؤز ائدیلیر. مافیرقا ایله مافا'نین بنزرلییی دقت چ. آنجاق اک هاردان گلیر؟ بیلمیرم دئسم دوغرو اولار. بلکهبیر ـیرقا اکی داشییان(قونالقا، ناسیرقا، قابیرقا وکیمی) کلمه تأثیرینده اولاربیلر. روسجا اولابیلهجهیی احتمالی اوزرینده ده دوردوم آنجاق روسجا بونا بنزر بیرسؤزجویه راستلامادیم.
بو ,ایله ,کیمی ,دا ,شئشه‌لنمک ,بیر ,اوشاق ، ,و اصلینده ,گئچن سئش ,الترک‌ده گئچن ,سئش séş
درباره این سایت