1. آیبا(ayba):"سطیل، دوْل، وئدیره".اؤزللیک‌له ماراغا آغزیندا چوخ گؤرولور وشاعیر باریشماز، اوْنداکی یy/ سس‌سیزینی ر/r دان دؤنوشمهسایمیش(ماراغا و اطرافینداکی بؤلگه‌لرین لهجهسینده r>y حادثهسی چوخیاشانیر) و تبّت یدا آدلی روْمانیندا "آربا" اولاراقیازمیشدیر. نه ایسه سؤزجوک، عربجه عَیبه "گؤن چانتا، چانتا"دان گلیر واسکی فارسجا متین‌لرده ده وار. آیبا'نی "هئیبه" ایله قاریشدیرماماق گره‌ک. هئیبه، آنادولو و آذربایجان‌دایایقین اولاراق "شَلَه، توْربا" معناسیندادیر و بیر آز دا فرقلی یازیم‌لاریواردیر؛ مثلا آنادولودا heğbe و heybe اولاراق گؤرونور. هئیبه ده عربجه‌دن آلینتی‌دیر و حقیبه"چَمَدان، چانتا، توربا" دئمک‌دیر.
2. چیته‌مک(çitemek):"تیکمک، ایری تیکمک، قاداماق، بیربیری‌نین یانینادوزمک". دانیشیق دیلیمیزین یانیندا، آنادولو آغیزلاریندا، داها چوخ شرق ولایتلرده بوبیچیم و معنا ایله گؤرونور. باشقا بؤلگه‌لرده، چیتیمک(çitimek) داها چوخیایقین‌دیر. چیتیمک، عثمانلیجا قایناق‌لاریندا دا گؤورلمکدهدیر. "دیکمه(تینگ/نهال)لریبیربیری‌نین یانینا دوزمک و برک توخوماق"دا معنالاری آراسیندادیر. تورکیهتورکجه‌سی‌نین یازی دیلینده ایسه چیتمک(çitmek) بو معنالارلا و "پالتارینیرتیغی‌نی تیکمک" معناسییلا واردیر. آیریجا چیتیله‌مک(çitilemek) و چیتمک فعل‌لری‌نین"پالتارلاری بیربیرینه سورتمک یولویلا لرینی چیخارماق" معناسی دایایقین ساییلیر. آنلاشیلان بوتون بو فعل‌لرین قایناغی، "چیتمک"دیر. اوندان، فعل‌دنفعل قوران –I-/-U- اکی ایله(سورمک>سورومک و بنزرلرینده اولدوغو کیمی) چیتیمک،چیته‌مک اورتایا چیخمیش و چیتی "سؤکوک، ییرتیق" دا چیتمک فعلیندن گلیر.چیتمک ایسه، اصلینده چاتماق و چیرتماق فعل‌لری کیمی، بیر سس تقلیدینه دایانمالی‌دیر.ایکی نسنه‌نی بیربیرینه چاتماق/دایاماق/باغلاماق دان چیخان سس، اساس اولمالی‌دیر.چیته‌مک فعلی قاشقایجا/قاشقای تورکجهسینده ده واردیر.
3. قاراق(qaraq):"بیرینی تحقیر ائتمک اوچون آچیق ال ایله اونون باشینا ووارکیمی، هاوادا الی آشاغییا اندیرمک، قاراما سالماق". خالق دیلینده "آلاباشینا!" کیمی دئییم‌لر ده سؤیله‌نیر بو دوروملاردا و قاراق دوشمان‌لار وساواشان‌لار آراسیندا گؤرونور. سؤزجوک بو شکلی ایله آنادولو آغیزلاریندا یوخ.آنجاق قاراماق فعلی "خوْر گؤرمک، لکه‌له‌مک، قارا یاخماق، ذمّ ائتمک"معنالاریلا تورکیه تورکجهسینده و عثمانلیجادا واردیر. آنادولو لهجه‌لرینده،قاراماق "قارالاماق، بیری‌نین آرخاسیندا پیس دانیشماق" آنلامی ایلهگؤرونور. آذربایجان تورکجهسینین دانیشیق دیلینده، قاللاق(qallaq) "شماتتائتمک، بیرینه دیل یاراسی وورماق، بیری‌نین پیس دورومونو باشینا چالماق"آنلاملاریلا یایقین‌دیر و سانیرام بو قاراق‌دان گلیشمیش‌دیر؛قاراق<*قالاق<قاللاق. قاراماق فعلینه گلینجه، بو فعل قارغیماق/قارغاماق"لعنت ائتمک، قارغیش ائتمک" فعلی‌نین بیر ده‌ییشگه‌سی اولاراق، اورتاتورکجه‌دن بری بیلینیر. منجه قاراق، قاللاق و قاراماق، اوچو ده یازی دیلیمیزدهیئرلرینی آلابیلیرلر. بو قاراق، اسکی تورکجه‌دن بری بیلینن باشقا بیر قاراق"گؤز ببهیی، گؤزون قاراسی" ایله قاریشدیریمامالی.
4. قییی(qıyı):"قیراق، بوجاق". ماراغا آغزیندا وار و شاعیر باریشماز'ین اثرلرینده گئچر. مثلا تبّت یداآدلی روماندا، "اوْغرون-اوْغرون گؤزلرینین قییی‌سیندان جئیرانی ایچیردی"(77.ص).کیتابین سونوندا ایسه قییی "بوجاق" اولاراق آچیقلانمیش‌دیر. بورادا"گؤزون اوجو، گؤزون قیراغی" قصد ائدیلدییی آچیق‌دیر. قییی تورکیه تورکجهسینده،سون درجه یایقین و "ساحل" قارشیلیغی اولاراق اؤلچونلو دیل‌ده ایشلک‌دیر.اصلینده قییی تورکجهنین ان اسکی سؤزجوکلرینده ساییلیر و اورخون یازیت‌لاریندا"قیدیغ" بئله "ساحل، قیراق" معناسیندا واردیر. قیدیغ کلمهسینده،کلمه سونو ـغ سسسیزینین سیستملی اولاراق دوشمهسی و کلمه ایچی د>ی حادثهسینینیاشانماسی ایله، قییی آپ-آچیق اورتایا چیخیر. قیدیغ ایسه،قیدماق>قییماق(=کَسمک) فعلیندن، -Xg اکی ایله قورولدوغوبیلینیر و مارسل اردال دا، بؤیوک اثرینده کلمه‌نی آراشدیریبدیر. بوگوناوکرایین/اوکراینا اؤلکهسینین باشکندی ساییلان کییف(Kiyev)ین آدیآراشدیرماجی‌لارا گؤره بو قییی کلمه‌سیندن گلیر و اصلینده قییی+ائو(=ساحلدهکیائو/یورت، اوت-اوسته: بندر، لیمان) اولاراق تحلیل ائدیلیر.
5. گؤتوروملو(götürümlü):"دؤزوملو، صبیرلی، تحمّل‌لو، سؤز گؤتورن آدام". سؤزجوکمیانادان درلنمیش آما سانیرام باشقا لهجه‌لریمیزده ده وار. آنادولودا گؤتوروملو بومعناسی ایله یئرلی آغیزلاردا(ایسپارتا، گوموشخانه، آرتوین، سیواس/قویولحصار)اولدوغو کیمی، سون زامان‌لاردا یازی دیلینده ده گؤرونمه‌یه باشلادی. گؤتوروم ایسه تورکیهتورکجه‌سینده دانیشیق دیلینه مخصوص ساییلیر و "صبیر، دؤزوم، دایانما"معناسی ایله چؤروم، گوموشخانه، ایچل و آرتوین لهجه لرینده یاشاماق‌دادیر.گؤتورومسوز(götürümsüz) ایسه یازی دیلینده آزاراق گؤرونور و اؤزللیک‌له، اوْردو لهجهسینده"بیرینی چکَنمه‌ین، منجیل/خودخواه" معناسیندادیر. "دؤزومسوز، تحمل‌سوز"معناسی یازی دیلینه مخصوص ساییلمالی. کلمه‌نین، قورولوشو آچیق‌دیر؛ گؤتورمک"سؤز قبول ائتمک، دؤزمک" فعلیندن –Xm اکی ایله گؤتوروم اورتایا چیخیر. منجه اوچ کلمه ده(گؤتوروم،گؤتوروملو، گؤتورومسوز) یازی دیلیمیزده ایشلک حالا گلهبیلیرلر.
6. ساپاند(sapand):"ایکی اوزون قولو اولوب، ایچینه قویولان داشی، دوشمانا و یا هدفه ساری آتابیلنابتدایی سلاح، فلاخن". کلمه دانیشیق دیلی و لهجه‌لریمیزده چوخ فرقلی شکیل‌لردهیاشاماق‌دادیر؛ ساپان (sapan)، ساپاند، سوپان(sopan)، سوْپاند(sopand)، سوپنگ(süpeng) و داهالاری.آنلاشیلان اسکی بیچیمی ساپان اولاجاق‌دیر و ساپانلی/سپانلو طایفاسی‌نین آدی دابونا شاهیددیر. آیریجا تورکیه تورکجهسینده ده، ساپان اساس آلینیبدیر. نیشانیان،سؤزجویو، ساپماق/ساپیماق "شدتله تاولاماق" فعلینه باغلار. منجه بئله بیرفعلین وارلیغی شوبهه گؤتوردویو کیمی، -(g)An اکی‌نین دهبئله بیر تؤرهتیسی شوبهه‌لی‌دیر. منجه ساپان، ساپ+-An(کیچیلتمه-بنزتمه اکی) ایله داها راحات آچیقلانیر. یازی دیلیمیزده،ساپان و ساپاند، ایکیسی ده آلینابیلر. بیلدیییمه گؤره، باشقا بیچیم‌لردن سوپنگده، یازی دیلینده واردیر. آنجاق اؤلچونلو(استاندارد) دیل‌دن اوزاق اولدوغونودوشونورم.
7. نیمچه(nimçe):"کیچیک بوْشقاب، پیش‌دستی". آذربایجان‌دا، سون زامان‌لاردااونودولمایا اوز توتان سؤزجوک‌لردن‌دیر آذربایجان جمهوریتی نده ایسه یایقین‌دیر وآنادولودا دا ساده‌جه قارص(قاراقویونلو)دا وار. سؤزجویون فارسجالیغی آچیق گؤرونور.آنجاق فارسجادا و فارس دیلی سؤزلوک‌لرینده بو آنلام‌دا، "نیمچه" یوخ.نیمچه، فارسجادا، قیسا پالتار معناسی واردیر. بوردان "کیچیک قاب" معناسیمی گلمیش؟ کسین بیر سؤز سؤیله‌مک چتین‌دیر. آیریجا، نیمچه عثمانلیجادا و بعضیآنادولو آغیزلاریندا، نمسه (nemse) یعنی اوْتریش‌دن گلن/اوْتریشلی معناسیندادیر. بوردان گلن بیرقابا می بو آد وئریلمیش؟ چوخ دوشوک بیر احتمال. چونکو کلمه بو معناسییلا باتیآنادولودا گؤرونمه‌دی. او زامان کلمه‌نین بو معناسی، آذربایجان‌دا گلیشمیشاولمالی.
8. دؤنک(dönek):"دؤنوم، دؤنگه، دؤنوش نوقطه‌سی". سؤزجویو ماراغاداائشیتمیشم. باشقا بؤلگه و یؤرهلریمیزده ده اولابیلر. دؤنک، آنادولو و ایستانبولآغیزلاریندا، فرقلی معنالاردا، یایقین‌دیر. "دؤنوم، دؤنگه" معناسییلا،کرکوک، آرتوین(یوسوف ائلی)، آنکارا(کشانوز)دا گؤرولور. سؤزجویون تؤرهییشی آچیقساییلیر. دؤنمک فعلینه، مکان آدی یارادان –Aq اکی گتیریلیبدیر. بنزرلری قوناق، یوناق(yunaq) و چؤکک(çökek)دیر. قوناقاسکی تورکجه‌دن بری، تورکیه تورکجهسینده اولدوغو کیمی "رباط، کروانسرای،قوناق ائوی" آنلامی داشیماقدادیر. قوناق، آذربایجان‌دا، اسکی تورکجه‌دن بریوار اولان، قوْنوق(qonuq) "مهمان" کلمه‌سی‌نین یئرینه گئچیبدیر. قونوق کلمه‌سی‌نین اسکیفارسجادا دا اؤرنک‌لری وار؛ مثلا مولانا "آمدیم ای شاه! ما اینجا قُنُق/ای تو مهماندار سکّان اُفق" دئمیش بیر بیتی‌نده. یوناق ایسه بوگون داهی،آنادولودا "حامام" معناسیندا یایقین ساییلیر و یونماق(yunmaq) <یوماق>یویونماق(yuyunmaq)/ یووونماق(yuvunmaq) فعلیندنگلدییی ده آچیق گؤرونور. چؤکک ایسه، لهجه‌لریمیزده، "باتینتی(فرورفتگی)،باتیق یئر، گودال" آنلامیندا واردیر و چؤکمک "باتماق، یئره دوشمک، دیزاوستو اوتورماق" فعلیندن گلدییی ایلک باخیش‌دا آنلاشیلیر.
9. تون(tün):"اینجه چوبوق، آغاج‌دان قوپاریلان یاش چوبوق". سؤزجوکماراغادان درلنمیش‌دیر. آنادولودا بنزری یوخ کیمی‌دیر. باشقا لهجه‌لریمیزده وارمی؟بیلمه‌دیم. منجه "تون" بو معناسییلا، اؤنجه‌لری آراشدیردیغیمیز تینگ/دینگ "نهال، فیدان"کلمهسی ایله ایلگیلی اولاجاق‌دیر. تینگ'ین ارمنیجه tunk دان گلدییی بیلینیر. بوردا کلمه سونو ـک سسسیزینین دوشمهسی ایلهاورتایا چیخان سؤزجوک، دوغرودان ارمنیجه‌دن(بلکه یئرلی ماراغا ارمنیجهسیندن)آلینمیش اولابیلر؛tün<*tünk<tunk.
10.مایا(maya):"دیشی[حیوان]".ارکک-مایا تعبیری ایچینده چوخ گؤرولور. کلمه بو معناسییلا آنادولو آغیزلاریندا،آزاراق دا اولسا، گؤرولمک‌ده‌دیر. بیر زامان "مایا"نین، فارسجاماده(=دیشی)دن گلیشدییی‌نی ماده>*ماذا>مایا، دوشونوردوم. آنجاق آذربایجانتورکجهسینده، مایه>مایا وار اولدوغو کیمی، کلمه‌نین "بیر زادا، آزمقداردا قاتیلاراق اونو گلیشدیریب، دؤنوشدورن[قاتیق، پنیر مایاسی کیمی]"معناسیندان حرکتله، دیشی حیوان'ین دا، اونون نسلی‌نین داوامینداکی اهمیتی نظرده توتولاراق بو معنانیقازاندیغی‌نی دوشونمه‌یه باشلادیم. مایا'نین بو معناسی اوچون تورکجه‌ده دامازلیق/دامیزلیق وار وبنزر معنا گلیشیمی گؤستریر. آیریجا قاتیق و پنیر مایاسی اوچون، لهجه‌لریمیزده"چالاسی" اولدوغونو دا بیلیریک.
درباره این سایت