کلمه‌لرینکؤکلرینه گئدیب، سؤزجوک‌لرین تاریخ درینلیک‌لرینده سیسلی-دومانلی ایزلرینیآختارماق و انسان دوشونجهسینین گلیشمه سی‌نی دیل گوزگوسونده ایزله مک، اَن چوخسئودیییم ایش‌لردن‌دیر. قاورام‌لار/ مفهوم‌لار، تاریخ‌ده و دیل تاریخینده بللی بیرزامانلاردا، اصلینده ملموس و ال ایله توتولور، گؤز ایله گؤرونور نسنه‌لردن،سویوتلاشاراق، تجرید ائدیله رک، بوگونکو معنالارینی قازانیب‌لار. بو گلیشمه و ده‌ییشمه‌لریتعقیب ائتمک، انسان‌لارین دوشونمه و دوشونجه شکیل‌لرینی ده بیزه آیدین‌لاشدیریر.نه ایسه سؤزو اوزاتمایاق؛ بیر چوخ قارماشیق، آنلاشیلماز و قاریشیق گؤرولن سؤزجوک وقاورام‌لار، بیر زامان چوخ ساده، آنلاشیلیر و حتا ال ایله توتولور، گؤز ایلهگؤرولور نسنه‌لردن گلمک‌ده‌دیرلر. بو فیکره دایاناراق، گونوموزده دولغون وقارماشیق بیر قاورام اولان جمهوریت کلمه سی‌نی اله آلدیم. بو سؤزجویه تورکجه ده نهکیمی قارشیلیق وئرمک اولار؟ دییه دوشوندوم. سونوج دا بیر آووج یاخین معنالی مفهوم‌لارادا گؤز آتماق لازیم گؤروندو.
***
دوشوندوم اوسته‌کییازینی اوخویان آرخاداش‌لار، "قارداشیم ممکلت‌ده باشقا مسأله قالمادیمی؟" دییه سوروشابیلرلر. دوغرودور. هله-هله بو گونلر بوتون دونیا کوروناویروسو ایله اوغراشیرکن و اونا قارشی تدبیرلر آلینیرکن، "جمهوریته تورکجه قارشیلیق اولابیلرمی؟" سورغوسو، گولونج گلمزمی؟. بو سوْرغو(اؤزومو فرضی اوخویوجویئرینه قویاراق، سوروشدوغوم سورغو)، منه ژان-پوْل سارتر'ین مشهور سؤالینی خاطیرلاتدی:"آج بیر[آفریقالی] اوشاق اوچون منیم اثرلریمین، نه فایداسی وار؟". ایلک باخیش‌دا چوخحاقلی گؤروکن سورغوموز، درینلمه‌سینه آراشدیرینجا ائله ده دوغرو گؤرونمور. بوگونمثلا کورونا و یا اونا بنزر بیر مسأله(دییه لیم: یوخسوللوق) ایله اوغراشان واوغراشماسی گره‌کن قوروم‌لار، تشکیلات‌لار و دؤولت اورقان‌لاری و یا غیر دؤولتیاوْلوشوم‌لار واردیر. بو ایشلر اونلارین وظیفهسیدیر. چالیشیرلار، ساغ اولسون‌لار!اللرینه، جان‌لارینا ساغلیق! منیم کیمی‌لرین الیندن گلن وارسا(شخصی و یا عایلهساغلیغی کیمی) یاردیم ائده بیلیرم. یوخسا باشقالاری چالیشیر من ده اوتوروماونلارین خبرلرینی تعقیب ائدیمو یا بوتون انسان‌لار اللرینه گلنی گؤتوروب،حرکته گئچمه‌لی‌دیرلر، دئمک منطقلی گؤرونمور"آفریقادا و یا باشقا بیر یئرده، بیر اوشاق داهی آج اولدوغومودتجه، بیر شئی یازماییم، اوخوماییم، چالیشماییم" دئمک و دوشونمک دوغرو مو؟الیم‌دن گلن یاردیمی ائتمه‌لییم، اما دونیادا بوتون مسأله‌لر اورتادان قالخمادیقجابیر ایش گؤرولمه مه لی دئمک، چوخ دا قبول ائدیلیر بیر ادعا گؤرونمور.
بیر باشقا سورغودا وار؛ جمهوریت کیمی یئرلشمیش و توتونموش بیر کلمه یه قارشیلیق وئرمک‌ده نهفایدا وار؟ بو دا یئرینده بیر سورغو. بیرینجی اولاراق منیم بورداکی اؤنریم،"هر کس گلسین بونو قبول ائتسین" معناسیندا دئییل‌دیر. اصلینده بیر فییئریتمه، قافا چالیشدیرماسی‌دیر. ایکینجیسی، زامان ایچینده بیر کلمه‌نین توتما وقبول گؤرمه احتمالی وار. بیر زامان سیلاحلی کورد حرکت‌لری‌نین یایین‌لاریندا وکورد آیدین‌لاری‌نین دیلینده گؤرولن کوْمار(=جمهوریت) بوگون، کوردیستان بولگه لیکحوکومتی و عراق دؤولتی بلگه‌لرینده رسمیت قازانیبدیر. اوچونجو اولاراق، بو چالیشمادیل اولاناق‌لارینی و امکان‌لارینی آراشدیرماق، سرگی‌له مک‌دیر. بو ایسه دیلینگلیشمهسینه و گوجلنمه‌سینه کؤمک اولاجاق‌دیر.
***
جمهوریت سؤزجویو،تورکیه تورکجه سی و اونا یاخین تورک دیللرینده(قیبریس تورکجه سی، بالکان تورکجهسی، کرکوک تورکجه سی) یاشار. اسکی سوویت بیرلیی‌نده و بوگون مستقیل تورک جهموریت‌لریندهیاشایان تورک‌لر عمومیتله، رئسپوبلیکا(Respublika) سؤزجویونو روسجادان آلاراق ایشله دیرلر. جمهوریت، سون دؤنمعثمانلیجادا یایقینلاشدی. ایلک اولاراق جمهوری و جمهور کلمه‌لری "خالق/ملّتطرفیندن سئچیلن و یؤنتیلن حوکومت" معناسیندا، آوروپاداکی تی وصف ائتمکاوچون، ایشلک ایدی. جمهوریت عثمانلیجادان فارسجایا گئچدییی کسین گؤرونور. آنجاقعربجه یه ده بو یئنی شکیل و معناسییلا، تورکجه دن گئری اؤدونجلمه(re-borrowing) اولاجاق‌دیر.جمهور، عربجه جَمْهَره "ییغین، بوتون" کلمه‌سیندن گلیر. جمهره، کلاسیکعربجه ده، جمهره اشعار العرب و جمهره انساب العرب کیمیکتاب‌لارین آدیندا "بوتونلوک، قاپساملی" معناسینی داشییردی. اسکییونانجادان عربجه یه چئوریلن اثرلر آراسیندا، افلاطون'ون جمهوریت(Politeia) آدلی اثریندنپارچالاردا واریدی. اورادا اثرین آدی "جمهور" اولاراق گئچر.
رئسپوبلیکا'یا گلینجه، روسجا سؤزجوک لاتینجه Respublica دان گلیر. بولاتینجه سؤزجوک، اینگیلیزجه republic و فرانسیزجا republique کلمه لری‌نین قایناغی‌دیر. سؤزجوک res+publica اولاراق آچیقلانیر. Res "شئی، نسنه، امر" دئمک‌دیر. Publica ایسه "عموم ایله ایلگی‌لی، خالقا، دؤولته باغلی"معناسیندادیر. Publica اصلینده populus>poplicus "ائل، خالق، جماعت" کلمه سینه دایانیر. بو سون لاتینسؤزجویو اینگیلیزجه people یولویلا تانییریق. بعض‌دن عاغلیما بئله گلیر؛ رئسپوبلیکا اصلیندهبیزیم اسکی‌دن بری تاندیغیمیز "ائل مالی" دئمک‌دیر. هله ده آذربایجان‌دا،"بیرینه عاید اولمایان و هامی‌نین استفاده ائتدییی یول، سو، آغاج، اوتلاق و"کیمی وارلیق‌لارا، "ائل مالی" دئییلیر. بو ایسه گئنه‌ده چاغداش ت ودوشونجه ده public sphere (=عرصۀ عمومی) معناسینا نه قدر یاخین و بنزر اولدوغو دقت چ.ایلکین جمهوریت‌لرده(اسکی روْما و ایتالیادا)، اسکی یونان دموکراسیلرینده اولدوغوکیمی، "هر شئی، هر مسأله اورتادا، اورتالیق‌دا بحث اولونوردو" و اونوناوزرینه گؤروش بیلدیرمک، هرکسین و هامی‌نین یعنی "جمهور"ون حاقیساییلیردی. اسکی یونانجادا politeia (لاتینجه رئسپوبلیکا، بونون ترجومه سی‌دیر)، اصلینده polites (=یورتداش، شهرداش، وطنداش) کلمه سینه دایانیر. اودا polis(=شَهَر، دؤولت،حوکومت، وطنداشلیق، اؤز باشینا دؤولت اولان شهر، ت باغی ایله بیربیرینه باغلیاولان بیر توپلوم) کلمه‌سیندن گلیر. بوگون اینگیلیزجه‌ده polity (=اداره، ی اجتماع) اویونانجا سؤزجویون قالینتیسیدیر.
***
جمهوریت'دن دانیشینجا، ایستر-ایسته‌مز public و اونا یاخین اولان general مفهوم‌لاری دا اورتایا چیخیر. ایلک سؤزجویه قارشیلیق فارسجاداعمومی/عامّه یایقین‌دیر و عثمانلیجادا دا بو سؤزجوک‌لر واریدی. بوگون تورکیه‌ده دهداها چوخ حقوق دیلینده قالان سؤزجوک‌لره قارشیلیق اولاراق قامو(kamu) سؤزجویو ایشلک حالا گلیبدیر. قامو، اورتا تورکجه‌میز‌دن(فضولی وصفوی دؤنمی شاعیرلریمیزدن) بری تاندیغیمیز سؤزجوک‌دور و قمو/قامو یازیمی دا یایقین‌ایدی.اسکی تورکجه‌ده قاموغ/قمغ شکیل‌لری ده واردیر. کلمه‌نین پهلویجه هَمَگ(>همه)دنمی، آلتایجا بیر کؤکن‌دن می گلدییی دارتیشماسی حل اولموش ساییلماز. موغولجادا kamu- فعلی بیر اورتاق کؤکه اشارت ائده بیلر. موغولجا فعل ایله کوردجه kom- کلمهسی نین بنزرلییی دقت چ. کوردجه کومار یانیندا کومه له آدیدا، بورادان گلیر و اصلینده "ییغین، توده" دئمک‌دیر.
ایکینجی سؤزجوکده فارسجادا، عمومی اولاراق چئوریلیر. اصلینده general لاتینجه generalis(=عمومی،هامیلیق، هامیلیقجا)دن گلیر. بو سؤزجوک ایسه generis کلمهسینه دایانیر. generis اؤزو genus "جنس،نوع" سؤزجویونون یییه‌لیک(genitive) حالی‌دیر. genus ایسه هیند-آوروپا دیللرینده‌کی *ghene- "دوغورماق، دونیایا گتیرمک" فعلینه گئدیب چاتیر.لاتینجه genus، یونانجا genos "سوْی، توْخوم، ائل" ایله کؤکدش ساییلیر. یونانجاسؤزجوک، عربجه "جنس" کلمهسینین قایناغی اولدوغونو دوشونن‌لر واردیر.تاندیغیمیز ژنتیک/ گئنتیک(genetics) بوردان گلیر. تورکیه تورکجه سی‌نده، general سؤزجویونهقارشیلیق اولاراق، گئنل(genel) اؤنریلیب ویایقین‌لاشیبدیر. بو کلمه‌نین تورکجه گئن(<گئنگ=گئنیش، گئنیشلیک) صفتینهدایاندیریلدیغی و لاتین سؤزجویون یازیمینا بنزتیلدییی آچیق گؤرونور. کلمه‌نین اکیشوبهه گؤتورور؛ تورکجه‌ده آددان آد قوران بیر –Al اکی یوخدور. آیریجا بوگونکو تورکیه تورکجه‌سینده، "گئنیش" یایقینایکن، "گئن" سؤزجویو یازی دیلینده ترک ائدیلمیش و آنادولو لهجه لریندهیاشاماق‌دادیر. منجه گئنل اوچون دوغرو-دوزگون بیر تورکجه قارشیلیق اؤنریلمه‌لیدیر. لاتینجه generalis او دیلده specialis "اؤزل،مخصوص" قارشیتی‌دیر.
***
بونلاردان سونرا،جمهوریت'یت تورکجهسی نهاولابیلر؟ اوست‌ده بیر ایپ اوجو وئردیم. منجه بئلهسینه کؤکلو، آغیر و دولغونقاورامی چئویرمک اوچون، تورکجه‌ده، مطلقا "ائل" کیمی کؤکلو و دولغون بیرسؤزجویه باش وورمالیییق. ائل، اؤنجه لری ده یازدیغیم کیمی، گئنیش معنا آلانیواردیر؛ بیر خاقان'ین اؤلکهسی واداره‌سی آلتینداکی تورپاق‌لار، بیر اؤلکه‌ده یاشایان بوتون انسان‌لار، قان باغیایله بیربیرلریله باغلی اولان انسان‌لارین بوتونو، بیرینه یاخین اولان آدام‌لارو". بو معنالارین public سؤزجویونه،کؤکن و محتوا باخیمی‌ندان چوخ یاخین اولدوغونا اشارت ائتمیشدیم. بونلاری گؤزاؤنونده توتاراق، جمهوریت قارشیلیغی اولاراق ائللیک(éllik) کلمه‌سی‌نیدوغرو گؤرورم. ائللیک، اسکیتورکجه ائللیگ(lligé) "پادشاه، خاقان/قاغان" سؤزجویوندنفرقلی‌دیر. ائللیگ بوگونکو تورکجه‌میزله *ائللی اولور. بو سؤزجوک، فارسجا تاریخکتابلاریندا، ایلک/ایلک‌خان شکلی ایله ضبط اولموشدور. +لیک اکی ده تورکجه‌میزدهبیر چوخ معنا قاتماق‌دادیر؛ اکلندییی کلمه‌لره، مکان آدی(آغاجلیق)، زامانآدی(قوشلوق واختی)، اویغونلوق، لیاقت و حق ائتمه(مکّه‌لیک، ارلیک قیز و)، ظرفآدی(سؤزلوک) و مجرّد آدلار(کیشیلیک، آداملیق و) یارادیر. سانیرام بوردا، بو اکینبیر-ایکی معناسی ایله ائللیک، جمهوریت'ین آشاغی-یوخاری معناسینی قارشیلایابیلر: ائلین یاشادیغی یئر، ائله اویغون ومناسب ی سیستم، ائلین یؤنه‌تدییی اؤلکه. او زامان اؤزبکیستان ائللییی، فرانساائللییی، آلمانیا فئدرال ائللییی، ایران اسلام ائللییی، آذربایجان ائللییی کیمیدئییم‌لر، ایلک باخیش‌دا بیر آز غریبسه‌نیر، یادیرغانیر، اما دقت ائدینجه داهاآنلاشیلیر اولدوق‌لاری گؤروله‌جک‌دیر.
درباره این سایت