1
در لیست مشتقاتپسوند ـجاق/ـه‌جک(پروفایلی از یک پسوند) می‌توان لفظ زیر را، که بنابه ضبط بهروز خاماچی، در اطراف سهند رواج دارد، اضافه کرد(سهند در گسترۀآذربایجان، ص299).
· قیراجاق(qıracaq):سُم‌تراش اسپو الاغ. بدیهی است که از فعل قیرماق(=کندن، شکستن) مشتق شده است.
همچنین لفظ زیراز لهجات اورفا، غازی آنتپ، آنکارا(آیاش) و بورسا:
· اوْیاجاق(oyacak): وسیلهیی برای خالی کردن داخل بادمجان، کدو و نظایر آن(جهت تهیۀدلمه و امثال آن). طبعاً مشتق از فعل اویماق (=شکافتن، درون چیزی را خالی کردن) است.
2
به مجموعۀتوپونیمهای مرکب از نوْوور/ناوور، باید مورد زیر را هم اضافه کرد:
· نُهُر(nöhür): نام دهی از توابع دهستان مهرانرود بستان آباد. رودی موسوم بهنُهُرچای هم در آن حوالی جاری است.
3
راجع بهقنشر/قانشار، در "نگاهی متفاوت به رسالۀ روحی انارجانی"،نکاتی نوشتم. در اینجا می‌خواهم اضافه کنم که اولاً قانشار(kanşar) در لهجات اورفا و کرکوک هم ضبط شده است و ثانیاً در اعلامجغرافیایی هم وارد شده و از آن جمله است قانشارداغ که اسم کوهی در شهرستان رست.
4
جَلَه اوزرینهگؤروشومو آنادیل‌دن درلمه‌لر-32 ده یازدیم. او گؤروش‌دن واز گئچمه‌دیم.آنجاق دوشونورم فارسجا جال(=دوزاق)دا بو کلمه‌نین آنلام ده‌ییشیمی‌نده تأثیرلیاولوبدور. جال هیندجه‌دن آلینتی‌دیر و اسکی فارسجا متین‌لرده(کلیله و دمنهترجومه‌سی کیمی) سیخ-سیخ گؤرولور.
5
بیرکیچیلتمه-بنزتمه اکی اولان ـش تؤره‌تمه‌لرینه آشاغیداکی سؤزجوک‌لری دهقاتمالیییق:
· اَکؤووش(ekövüş): یاشیندانبؤیوک داورانان قیز اوشاغی[1].سؤزجوک اکه(eke) "بؤیوکقیز، بؤیوک باجی" آدیندان گلیر. اکه بؤیوک قیز معناسیندا اسکیدن بری تورکدیللرینده واردیر و بؤیوک باجی معناسییلا بوگون تورکمنجه‌ده یاشاماق‌دادیر. کلمه‌نیناکَش(ekeş) یئرینه ekövüş گؤرونمه‌سی،آغوْووش(ağovuş)(=آغیمتول) ایله قیاس ائدیلهبیلر.
· داناش-داناش(danaş-danaş): "بیر-بیر، بیرَم-بیرم". یئنه ده زنجان آغزینداندرلنمیش و کؤکنی آچیقدیر(دانا<دانه).
6
در مطلب چم دو نکتۀ مهم زیر باید اضافه شود:
1. چملر: اسم روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان آستارا(دهستان حیران)
2. ضمن مطالعۀ کتاب محلات و مشاهیر فرهنگی و تاریخی منطقۀ 4 تبریز(تبریز،نشر ستوده، 1389)، تألیف محقق زحمتکش بهروز خاماچی و در بحث از شام غازان نکاتیتوجهم را جلب کرد:"در بعضی از بلاد آذربایجان، به دشتهای مزروع و چمنزارمخصوصی، از جمله جاهایی که برنج میکارند و برای آبیاری آن از آب رودخانه استفادهمی‌کنند، شام گویند. جزایر داخل و بستر رودخانۀ ارس را نیز اهالی محل جلفا، شامگویند و کلیسای سن استپانوس واقع در 15 کیلومتری غرب جلفا را دره شام و ارامنهداراشام تلفظ نمایند"(ص46). گرچه با تحلیل ایشان از لفظ، که آن را با champ فرانسه قیاس کرده‌اند،نمی‌توان همرأی بود، اما از همین توضیحات برمی‌آید که شام در واقع واریانت چم درلهجات و زبانهای شمالیتر بوده است. حسب اطلاعی که از محققین محلّی کسب کرده‌ام،حداقل در مناطقِ چاراویماق، قاراداغ و اردبیل این لفظ رواج دارد. چند توپونیم همبا این اسم ساخته شده که اشاره خواهد شد، اما در سطح میکروتوپونیمیک، تعداد اینقبیل اسامی باید بسیار زیادتر باشد:
1-2. شام غازان: شنب غازان هم نوشته‌اند. حسب تصریح مؤرخین وجغرافیون قدیم، شام ناحیهیی خارج از شهر تبریز و منطقهیی مزروع و مملو از اشجاربود. بعد از بنای مقبرۀ غاززان خان، منطقه موسوم به شام غازان شده است. تصور می‌کنماین ترکیب فارسی باشد(=شامِ غازان) و یا از زبانی سوبسترات که در آن مضاف و مضافٌالیه مع فارسی بوده، بر جای مانده باشد.
2-2. شام قلعه: قریه‌یی تابع دهستان ورگهان در شهرستان اهر. این ترکیب فرم ترکی دارد.
3-2. طویله شامی(=تؤوله شامی): روستایی تابع دهستان بزکش در بخش مرکزی اهر.
4-2. قشلاق شامی: قریه‌یی تابعۀ دهستان قشلاق در شهرستان اهر.
5-2. شام اسبی: روستایی تابع دهستان بالغلو در بخش مرکزی شهرستان اردبیل.روستایی قدیمی بوده و نامش مکرراً در منابع تاریخی آمده است. جزء دوم باید ایرانیکو اسپی/اسپید/سپید باشد و لذا نباید با اسب خلط شود.
6-2. یوشانلی شام: قریه‌یی از دهستان قشلاق غربی بخش آصلاندوز پارس‌آباد. اینتوپونیم باید به مشتقات یووشان هم اضافه شود.
7-2. شام شرفه: قریه‌یی از توابع دهستان منجوان غربی بخش خداآفرین کلیبر کهاسم دیگرش قشلاق عشقعلی شهرت بیشتری دارد.
8-2. شاملار: مناطق حاشیۀ نهر قره‌سو در قریۀ نوجهده/نوغادای شهرستان نمینبدین اسم موسوم است.
به نظر میرسد توپونیمهایی نظیر شاملو(چندین روستا در اهر و سایر نقاط) بااسم ایل بزرگ شاملو مربوط باشد و نه وماً با شام مد نظر ما. طبعاً احتیاج بهمطالعات محلی در هر مورد وجود دارد. در لیست ما نامی متعلق به غرب آذربایجانمشاهده نمی‌شود.
7
ول؛ اسکی خرمنلر ده کلمه‌نین کؤکنی‌نی بیلمه‌دیییمییازدیم و بیر قیسیم تخمین‌لریمی پایلاشدیم. بوگون مسأله‌نی چؤزموش اولدوغومو دییهبیلیرم. دئمک بئلهسی چتین کلمه‌لر، زامانلا و داها یئنی بیلگی‌لر و وئری‌لرلهآچیق‌لیغا قاووشدورولابیلیر. نه ایسه منجه سؤزجوک، فارسجا و ایران دیللریندهیایقین گؤرولن "وَن"دن گلدییی سؤیله‌نه‌بیلر. اما آیرینتیلارا باخماقلازیم گلیر. ون، فارسجادا "قوش دیلی/زبان گنجشک"(تورکیه ده :دیش بوداق)آدلی آغاجین آدی‌دیر. بیلدیییمه گؤره بیر چوخ یئرده "ون" آدیندان"قصد ائدیلن "نارون" یعنی قاراآغاج‌دیر. بیلیندییی کیمی آذربایجان‌دا(و باشقا بؤلگه‌لرده) قاراآغاج آدلی چوخلو یئر آدیمیز وار. بیر ده "ون"ایله قورولان، آذربایجان‌داکی یئر آدلارینا گؤز آتاق:
1. ونستان/ونیستان: اوزومدیل بوجاغینا باغلی ورزیقان‌دا کند آدی.
2. ونستانق/ونیستانه/ونیستانا: گئرمی کندلریندن‌دیر. کلمه سونو ـق قوندارما وعربجه‌لشدیرمه‌دن عبارت دیر. بو آد وانستانق ده یازیلیر.
3. ولستان/ولیستان: کاغیذان/کاغذکنان بوجاغینا باغلی میانا کندلریندن‌دیر.بوردا ون>ول حادثهسی یاشانیب‌دیر.
4. ونجان/ونگان: میانانین تیرچایی بوجاغینا باغلی کندلریندن‌دیر. یئرلی اهالی، کندلری‌نینآدینی، ونگان اولاراق بیلیرلر.
5. وَنَند: اوردوباد، ناخچیوان مختار جمهوریتی‌نده بیر کند. بورداکی ونند،آویستاداکی اولدوز آدی(=نسر واقع) ایله ایلگیسی اولابیلمز. ـوند اکی اوزرینهباشقا بیر یازی‌دا، آیرینتی‌لی اولاراق دورمالییام.
6. ونیار: هریس بؤلگهسینین خوجا/خواجه بوجاغینا باغلی کنددیر. اؤزللیک‌له تاریخیکؤرپوسویله مشهوردور. ون+یار(=فارسجاسی: دار) یعنی "قاراآغاجلی" دئمکدیر.بو آددان آنلاشیلان اسکی یئرلی دیللرده،فارسجا ـدار قارشیلیغی ـیار واریمیش(بلکه ده بونلار تورکجهلشینجه د>ی حادثه‌سییاشانمیش؟). بونو تأیید ائدن بیر باشقا اؤرنک ده توفارقان/آذرشهر بؤلگهسینده یئرآلان بادامیار(=باداملی، بادامدار) کندینین آدی‌دیر.
سانیرامقارآغاج/قوش دیلی آغاجینین برک‌لییی‌ندن، اکینچی‌لیک آلت‌لری بوندانحاضیرلانیردی. آنجاق بیر ایکی اؤرنک‌دن آنلاشیلان زامان ایچینده وَل<وَن دهییشمییاشانیبدیر.
8
موچوک(müçük) کلمهسی اوزرینه یازدیغیم یازی‌دا، اؤنملی بیر بیلگی گؤزومدنقاچمیش. آنادولو آغیزلاریندا و تورکجهنین یازی دیلینده، پؤچوک(pöçük) و دهییشگهلریboçıg, boccik، پوچوک(püçük)، بوچچیک (boççik) و، موچوک و قوموج قارشیلیغی اولاراق یایقیندیر. دانکوف'ونآراشدیرماسینا گؤره، سؤزجوک ارمنیجه‌دن آلینتی‌دیر و بو دیل‌ده پوچ(poç)"قویروق" دئمکدیر. ارمنیجه لهجهلرینده poçik "قویروقجوق" دا یایقین ساییلیر. بیزیم موچوک بو سؤزجوک‌دنمی گلیر؟ دوغروسو کسین سؤز سؤیلهمک چتین‌دیر. آما ارمنیجه‌دن گلمیش‌لیک و ارمنیجهسؤزجویون تأثیری گؤزدن قاچمامالی. هر حال دا قوموج'ون تورکجه‌لییی شوبهه گؤتورمز.
9
ـلیجا/ـلیجه اکیایله قورولان کلمه‌لره(آنادیل‌دن درلمه‌لر-39)، قاپاقلیجا(qapaqlıca)دا قاتیلمالی. آذربایجان تورکجهسینه مخصوص گؤرولن سؤزجوک بیربیتگی آدی اولاراق، تؤرهییشی آچیق و دنلرینین قاپاق ایچینده اولدوغوندان بو آدیآلدیغی آنلاشیلیر. قاپاقلیجایا فارسجادا "قدومه، قدومۀ شیرازی" آدیوئریلیر.
10
اؤگمک؛ اؤگمک>اؤیمکفعلی و تؤره‌تی‌لری اوزرینه "اؤیونمک نه گره‌ک؟" آدلییازی‌دا دورولدو. بوردا آرتیرماق ایسته‌دیییم بیلگی بو: اؤگمک و اؤزونو اؤگمک، بوسؤیله‌ییشی ایله بوگونکو همدان تورکجهسینده یاشاماق‌دادیر. همدان تورکجهسیندهگ>ی حادثهسینی یاشامایان باشقا اؤرنک‌لر ده چوخدور. مثلا بگنمک>به‌یَنمکده، اسکی یازیم و سؤیله‌ییشی‌نه اویغون اولاراق یاشاماق‌دا و گؤرولمک‌ده‌دیر.
درباره این سایت