آنادیل‌دن درلمه‌لر-46

1.     تنبلیت(tenbelit): "قیچیم شیشیب تنبلیت اولوب" دئییمی ایچینده ائشیتمیشم.هر حال‌دا چوخ یایقین ده‌ییل‌دیر. فارسجا سؤزلوک‌لرده تملیت و تنبلیت "یوکتایی، اولاغا/آتا چاتیلان یو بیر تایی، بار اندک، تنگ بار" شکلیندهآچیقلانیر. رشد آموزش زبان و ادبیات فارسی درگی‌سینده، اَن آز بئشیول تنبیلیت کلمه‎سی اوزرینه قیسا آراشدیرمالار یایینلانیبدیر. آنجاق اوردانآنلاشیلان، یازارلارین دیل بیلیمی آلانیندا بیلگی‌لری، کلمه‌نین کؤکنی‌نی چؤزمکاوچون یئترلی اولمامیش‌دیر. هله او مقاله‌جیک‌لرده، کلمه نی "ضعیف/اؤلگوناولاق" گؤستریلمه سی بوسبوتون یانلیش‌دیر. آنجاق اسرار التوحیدکیمی اسکی اثرلرده گئچمه سی و عربجه یه بنزمه دییی دقت چ. فارسجا اولاراق داایندیلیک بیر شئی سؤیله مک موم گؤرونمور. اسکی بیر دیل‌دن قالینتی اولابیلیردییه دوشونورم.

2.     سپگول(sepgül):"چیوزه کیمی اوزده و یا بدن ده چیخان نارین دن‌لر".کلمه‌نی ماراغادا ائشیتمیشم. سانیرام باشقا یئرلرده ده واردیر. سؤزجوک آنادولوآغیزلاریندا یوخ‌دور. آذربایجان جمهوریتی لهجه لرینده سپگیل(sepgil) یانیندا،سپگی(sepgi) و سپیشیک(sepişik) ده بو معنالاردا واردیر. سانیرام آذربایجان آغیزلاریندا سپینتی(sepinti)نی ده بومعنادا ائشیتمیشم. تورک دیللرینده سپکیل(sepkil) اؤزبکجه و باشقا دیللرده سپگیل(sepgil) واردیر و "چیل،اوزده کی چیل-چوپورلوق(فارسجاسی: کک[و] مک)" معناسیندادیر. سپکیل'ین تورکدیللریندن موغولجایا گئچدییی‌نی ده بیلیریک. بو سؤزجوک تورکیه تورکجه سینده‌کی "سیویل" و "سیویلجه" ایلهبیرلشدیریلمز. چونکو، اؤنجه لری یازدیغیمیز کیمی، او کلمه زیییل<زیگیل ایلهکؤکدش‌دیر و آیری توتولمالی‌دیر. سپگیل'ین کؤکنی‌نه گلینجه، سپمک فعلیندن گلدییی‌ فیکرینی، باشقاتؤره‌تی‌لر ده (سپینتی، سپیشیک، سپگی و سپمه) تأیید ائدیر. آنجاق کلمه‌نین اسکی‌لییی و یایقین‌لیغی بئله بیر فیکری تامدستک‌له میر. گئنه ده منجه ان دوغرو آچیقلاما بو اولاجاق‌دیر.

3.     یانلیق(yanlıq): کلمه اصلینده یاننوخ(yannux) بیچیمی ایله همدان تورکجه‌سیندن(ملایر تورکجه سیندن) درلنمیش‌دیر.بوردا گتیردیییم بیچیم، یازی دیلیمیزه اویغون شکلی‌دیر. معناسی "چوبان'ین یوغورت و یا اونا بنزر یئمک‌لرینی یانینداگؤتورمک اوچون داشیدیغی کیچیک چانتا"دیر. سؤزجوک یانلیق بیچیمی ایلهآنادولودا یایقین ساییلیر و یانلیخ بیچیمی ده مالاتیادا واردیر. کلمه‌نین اسکی‌لییی‌نیگؤسترن دیوان لغات الترک ده گئچن اؤرنک دیر. اوردا دا "چوبانچانتاسی" معناسی دقت چ. سؤزجویوموزون قورولوشو آچیق ساییلیر(یان+ـلیق).

4.     اویماق(uymaq):"هوش‌دان گئتمک،بیهوش شدن". یازی دیلینده "متناسب گلمک، اطاعت ائتمک" معنالاری واردیر.دانیشیق دیلینده ده بو معنالار گؤرولور؛ مثلا "بیری‌نین فئلینه(=فعلینه)اویماق" (=آلدانماق، اینانیب بیری‎نین دالینا دوشمک) کیمی دئییم‌لرده واردیر.آنجاق انسان/حیوان'ین آییق‌لیق/ اویاقلیغی‌نینگئتمه سی تورکیه و آنادولو لهجه لرینده چوخ گؤرونمور. آنلاشیلان بیزده‌کی اویماق باشقا فعل‌دیر. بو فعلتورکیه‌ده یایقین اولان اویوماق(uyumak) "یوخولاماق، یاتماق، یوخویا دالماق" فعلی‌نین قیسالمیشی اولاجاق‌دیر. اویوماق ایسهیوخو کلمه‎سی‌نین قایناغی ساییلیر: اویوماق>اویقو>اویخو>یوخو. اویوماقفعلی، اسکی تورکجه‌ده‌کی اودیماق(udımaq) فعلیندن گلیشدییی بیلینمک‌ده‌دیر. اویماق فعلیندن آذربایجان‌تورکجه سینده دقتیمی چکن بیر تؤره‌تی(=مشتق) ده گؤرموشم: اویدورما (uydurma). گئنه ده یازی دیلینده بیلینن اویدورما "قوندارما،جعلی"دان فرقلی معنا داشیماق‌دادیر. اویدورما'نی "بیری‌نین/بیر حیوان‌ین توتارلییئریندن، اؤزللیک‌له باشیندان ووراراق باییلماسینا/هوش‌دان گئتمه سینه سبباولماق" معناسیندا ائشیتمیشم و "اویدورماوئرمک" ده بئله بیر ایشی گؤرمک معناسیندا فعل‌دیر. ائشیتدیییمه گؤره بعضیبؤلگه لرده، "چؤل اوشاق‌لاری"، اؤزللیکله اولاق‌لاری بئله ووروش‌لارلا،نئچه دقیقه‌لییینه یاتیردارمیش‌لار. اویدورماق فعلی ایسه اویماق'دان، گئچیشلی فعل قوران –dXr- اکی ایله تؤره دیلدییی آچیق‌دیر.

5.     پزگه(pezge):"یونقا، آغاج‌دان قوپان کیچیک پارچا، تاختا تیکه‌لری،دیرناق‌لارین قیراغی‌نین قوپماسی و قوش قویماسی". پزگه لنمک، فعلی ده دانیشیقدیلینده واردیر. سؤزجوک بو شکلی ایله آذربایجان تورکجه سینه مخصوص گؤرونور. آنادولوو عثمانلی قایناق‌لاریندا سؤزجویه راستلامادیم.  پزگه'یه ان یاخینکلمه، ایسپارتا(سَنیرکنت) آغزیندا گئچن پیسگه(pisge)دیر:"بارماق‌لارین اوجو ایله ووروش، بارماق ضربه سی".بالکسیر(سوسورلوق) آغزیندا پوسکه(püske) "بیر آز، بیر پارچا" بیزیم سؤزجوک‌له ایلگی‌لیگؤرونور. پیسگه ایله پوسکه، تورکیه تورکجه سینده یایقین اولان فیسکه(fiske) "بارماقووروشو، اشارت بارماغی‌نی باش بارماق‌لا توتاراق بیر نسنه‌یه دوغرو بیراخیب اونووورماق، تلنگر". سانیرام او آنادولو لهجه لرینده‌کی سؤزجوک‌لر، بو یازی دیلیو عثمانلی قایناق‌لاریندا گئچن کلمه نین ده‌ییشگه‌لری و لهجه لیک شکیل‌لری ساییلمالی‌دیر.بیزیم پزگه ده بوردان گلمه لی‌دیر. فیسکه نین یونانجا phuské دن گلدییی مشهوردور. نیشانیان،یونانجا سؤزجویون، اوستده گتیردیییمیز معناسییلا، یونانجا سؤزلوک‌لرده گئچمهدییینی بیلدیررک، کلمه‌نین قایناغی‌نین مجهول اولدوغونو گؤستریر. سانیرام نیشانیانگؤروشو یانلیش‌ ده‌ییل‌دیر. یونانجادا فوسکه "قالین باغیرساق>سوسیس/سوجوق،ال‌ده سپینتی بیتگی‌لرین یارپاق‌لاریندا چیخان زیییل کیمی شیش‌لر" اولاراقواردیر. آیریجا phuska "کؤپوک، قوْووق" معناسی دا واردیر. تورکیه تورکجه سیندهبو سون معنادان، فیسکه "شمعدان، کؤپوک، قندیل" آلینتی اولاجاق‌دیر.آنجاق بونلارلا "بارماق ووروشو" و بیزده‌کی "یونقا"نین آنلامآیریلیغی آچیق‌دیر. بیزده‌کی پزگه و تورکیه‌ده‌کی فیسکه سس تقلیدینه دایانابیلرمی؟

6.     سیتقاماق(sıtqamaq):"یالواراراق آغلاماق، سیزیلدایاراقآغلاماق". داها چوخ آغلاماق-سیتقاماق دئییمی ایچینده ایشلک دیر. آنادولوسؤزلوک‌لرینده تاپابیلمه دیم. آنجاق تاریخی و چاغداش تورک دیللرینده چوخ گؤرولور. دیوانلغات الترک‌ده، سیغتاماق "آغلاماق" یانیندا، سیغتاتماق"آغلاتماق"، سیغتاشماق "اغلاشماق" فعل‌لری ده واردیر. سیغیت(sığıt)، دیوان‌دا، "آغلاییش، آغلاما"معناسیندادیر. کلاوزون'ون یازدیغینا گؤره، اسکی تورکجه ده، سیختاماق وسیخیت بیچیم‌لری ده واریمیش. آیریجااسکی تورک یازیت‌لاریندا سیغیتچی(sıgıtçı)، یوغچی(yogçı) یانیندا "یاس توتان، عزادار،یاسلی" معناسیندا گئچر و آنلاشیلان اؤزونه گؤره آدابی واریمیش. خارزم تورکجهسینده، سیختاماق و سیغتاماق واردیر. علیشیر نوایی'نین محاکمه اللغتین آدلی اثرینده، سیغتاماق فعلی'نی تورکجه آغلاماق فعل‌لریندن سایاراق، فارسجا قارشیلیغی اولمادیغینی یازار.خارزم تورکجه سینده، آیریجا، سیغتاچی(sığtaçı) "عزادار، نؤوحه‌چی/نوحه خوان"معناسیندا گؤرولموشدور. بیزده کی بیچیم‌ده بیر کؤچوشمه(قلب/متاتز) یاشانیبدیر.کلاوزون فعلین، سیغیت اسمی‌ندن گلدییی‌نی یازارکن، سیغیت اسمی‎نینده سس تقلیدی اولابیله جه یینه اشارت ائدر. اما سانیرام بو کلمه ایله سیغ>زیغ"آز سو، دایاز سو، پالچیق" سؤزجویونون بیر ایلیشگی‌سی اولاجاق‌دیر. بلکهگؤزلرین یاشارماسیندان حرکت‌له بئله بیر فعل اورتایا چیخیبدیر، دییه دوشونورم.

7.     اوْزان(ozan):"عاشیق، ائل شاعیری، ساز شاعیری". بوگون تورکیه تورکجه‌سی‌نینرسمی دیلینده یئرلشیب و حتا "شاعیر" معناسیندا دا گؤرونور. آنجاق اوندوققوزنجو یوزایل'ین سونلاریناجان چوخ دا ایشلک اولماییب، یئرلی آنادولوآغیزلارینا عاید ساییلیردی. آذربایجان تورکجه سینده چوخ یایقین ساییلماز. امادئییم‌لرده وار؛ اوزانلاماق "چوخ دانیشماق، اوزون-اوزون آنلاتماق"،اوزانچی(ozançı) "چوخ دانیشان، انگی بوش، دانیشقان، انگوْو" کیمیتعبیرلر دقت چ. سانیرام کلمه نین گئچدییی ان اسکی قایناق‌لاردان بیری، صفویدؤنمی‌نه عاید "نصیری سؤزلویو"دور. اؤنجه کی یازی‌لارینبیرینده، اثرین ویلم فلور ایله عباس جوادی'نین یاییمی‌ندا، بو کلمه‎نین تحریفی و اورامن کلمه سینهیاخین‌لاشدیرمایا چالیشمالارینی یازمیشدیم. نیشانیان کیمی آراشدیرماجی‌لار، اوزان'ین اسکی تورکجه قایناق‌لاریندا گئچمه‎دیینه دقتچکرک، اونون فارسجا ان/گوسان "خواننده، موسیقیچی"دان گله بیله جهیینی دوشونورلر. بو سؤزجوک اسکی فارسجادا دا یایقین ساییلمازدیر. تورکجه یه گئچمیشساییلیرسا، *küsen/*gösen و یا *kôsan کیمیبیچیم‌لر قازاناجاغی دوشونوله بیلر. آنجاق کلمه‌باشی k/g دوشمه سی،یایقین ده‎ییلدیر و بیلدیییمه گؤره اؤرنک‌لری قیپچاق تورکجه سینده گؤرولور. آمااوزان'ین، قیپچاق‌لارلا تماسی اولمایان آنادولو بؤلگهلرینده ده گؤرولمه سی و قیپچاقجادا گؤرولمه مه سی، بو احتمالی ضعیفله‌دیر. اوزامان اوزان هاردان گلیر؟ کسین بیر فیکریم یوخدور. آنجاق آشاغی‌داکی بیلگی‌لردنبیر سونوج الده ائدیله بیلیر، دییه دوشونورم؛ عربجه اَوْزان< وَزْن"اؤلچو، آغیرلیق"، شعر اوچون چوخ یایقین بیر تعبیر دیر. سانیرام بیرزامان‌لار، "گؤزل سؤزلر،ریتملی جومله لر" اوچون ایشلک ایمیش[1]. مثلاگنجه‌لی نظامی‌نین بو بیتی‌نه دقت ائدین: نواخوان خنیاگران شگرف/به قانون اوزانبرآورده دف. بوردان دا آنلاشیلان، اوزان، شعر و موسیقی‌ده‌کی ریتم معناسیندایایقین‌ایمیش. بلکه بیزده کی اوزانچی شکلی (آنادولودا دا وار مثلا موغلا آغزیندا)بو معنا ایله داها راحات آچیقلانیر. آیریجا اوزانچی‌لیق، آذربایجان وآنادولودا(دنیزلی/قادی کؤی) "سؤیسک/سؤوسَک، انگی بوش، انگوو" معنالارییانیندا "شوخلوقچولوق" معناسی دا واردیر. اوزان'ی عربجه سؤزجویه باغلامانین، بیر ضعیف یؤنووار؛ عربجه اَوْ/aw سسی تورکجه میزده اوْو اولور(aw>ov)، آنادولوداایسه آوْ(aw>av). او زامان بیر *ovzan بیچیمی گؤزلهنیردی.

اوزان کلمه سی حاققیندا، منجه دقت‌دن قاچان بیر وئری واردیر؛ سنگلاخ‌دااوزماق(ozmaq) فعلی بئله آچیقلانیر: "اوزماقو اوزماقلیغ: سخن لاف آمیز گفتن و اوزان خواندن، و آن عبارت است از تصنیفات ترکیکه خارج از وزن نظم است"(عروض وزنی ده‌ییل، هجا قالیب‌لاریندا اوخوندوغوقصد اولونور). اوزدوق(ozduq) ماده سینده "اوزان خواندیم"، اوْز(oz) ماده سینده" سه معنی داردسیّم امر است از اوزان خواندن."، اوزمیش(ozmış) ماده سینده ".واوزان خواند[ه].."، اوزماس(ozmas) سؤزجویونده "اوزان نمی‌خواند"، اوزا-اوزا(oza-oza) ماده سینده"اوزان خوان-اوزان خوان."، اوزغوچی(ozguçı) آلتیندا"اوزان خواننده"، اوزغولوق(ozguluq) باشلیغی آلتیندا"اوزان خواندنی" و نهایت اوزان(ozan) ماده باشیندا"عبارت است از یک نوع سرودی که خارج از اسلوب وزن و نظم است. چنان که درذیل مصدر اوزماق گذشت". سون ماده، کلمه‌نین عربجه اوزان ایله ایلگی‌لیاولابیله جه یینی خاطیرلادیر. آنجاق اؤنجه‌کی ماده‌لر، سؤزجویون بیر تورکجه فعل‌دنگلدییی‌نی دوغرولار. اوزماق، اسکی‌دن بری تورکجه میزده واردیر و "اؤنهآتیلماق، گئچمک" معناسیندا، بوگون ده آنادولو تورکجه سینده گؤرونور. بیرزامان دا یازدیغیم کیمی، منجه بو فعل، اوزغورماق(ozgurmaq)"قورتولماق، آزاد اولماق" فعلی‌نین قایناغی‌دیر، اوزغورماق فعلی ده، بیرآز دقتسیزلیک‌له اؤزگور(özgür) کلمه سی‌نین ایلهام قایناغی اولاجاق‌دیر. بوتون بو وئری‌لردن سونرا، اوزان'ین قایناغی نه دیر؟ دییه سوروشورسانیز، جاواببودور: کلمه‌نین اساس قایناغی عربجه اَوزان‌دیر، آنجاق تورکجه اوْزماق فعلی ایلهبولاشمیش و ایکی سؤزجوک بیربیرینه قاریشیبدیر. اوزماق فعلی زامان ایچینده"گئچمک، آشماق" معناسی یانیندا، "چوخ دانیشماق، ترانه سؤیلهمک" آنلامینی قازانمیش و عربجه سؤزجوک‌ ده، اوزماق فعلی‌نین تأثیرینده avzan/ovzan شکلیندن، ozan بیچیمی‌نه گیریبدیر. اوزماق فعلی‌نی و اونون تؤره‌تی‌لرینی، سنگلاخ‌داکیمعناسی ایله، باشقا بیر قایناق‌دا گؤره بیلمه‌دیم. عاشیق‌لیق/اوزان‌لیق اوزرینده باشقاسؤزلر ده یازماق ایستردیم، اما ماده اوزادی. باشقا بیر زامانا قالسین. اوزان یئرآدلاریندا دا چوخ گؤرولور؛ آدی یامان/گؤل‌باشی، مالاتیا/بالابان، و سامسون/بوغازقایا'دا بو آدی داشییان کندلر وار . چاناق قلعه وآقاسارای‌دا دا اوزانجیق(Ozancık) آدلی کندلر ده واردیر. اوزانلاماق "سؤوسک‌لیک ائتمک"دا قایناقلاردا واردیر(تاراما سؤزلویونه باخین).