1. سئسار(sésar):فارسجادا "مرغ شاخدار" آدییلا بیلینن و ائولرده بسله‌نن،بوینوزلو کیمی گؤرونن تویوقسو بیر قوش". گؤیرچین کیمی اوچابیلن بو قوشون،فرقلی تورک دیللرینده، باشقا آدلاری وار؛ تاتارجادا "میصیر تاووغو"،آذربایجان جمهوریتی‌نده "فیرنگ تویوغو" و تورکیه‌ده بچ تاووغو(Beç tavuğu) اولاراقبیلینیر. بو آد عثمانلی قایناق‌لاریندا وین/ویانا شهرینه وئریلن "بچ"آدیندان گلمه‌لی‌دیر. اساس یوردو گینه اولان بو قوشا، اینگیلیزجه‌ده Guine/helmetedfowlآدلانیر. بوردا گتیردیییم آدی مییانادا ائشیتمیشم و باشقا یئرلرده نه آدلاریداشیدیغی‌نی دوغرو-دوزگون بیلمیرم. آنجاق بو آدین روسجا sesarka آدینا دایاندیغی دا گؤزدن قاچماز. بیر قیسیم تورک دیللرینده(مثلاتورکمنجه و اؤزبکجه‌ده) سئسارکا آدی دا یایقیندیر. روسجا کلمه‌نینسئزار<قیصر<کایسر آدیندان گلدییی ده آچیق‌دیر و بو قوشون "تاجلی"اولدوغو باخیمی‌ندان، بئله بیر آد آلدیغی دا اورتادادیر. آنادولودا سیسیر(sısır) "هئشترخان" معناسیندا دار بیر آلان‌دا(کوتاهیادا) دقتچ. بیزیم سئسار ایله سیسیر'ین بیر ایلگیسی وارمی؟
2. بوببو(bubbu):"هدهد". قرآن'دا دا آدی گئچن مشهور قوشون دیلیمیزده آدی، بیر چوخ دیل‌دهاولدوغو کیمی سس تقلیدینه دایانیر. بوببو، آذربایجان تورکجه‌سینه مخصوص کیمیگؤرونن سؤزجوک، وان آغزیندا بوپبو(bupbu) و دیاربده بوبوبوک(bübübük) اولاراق گؤرونور. قیرشهیرآغزیندا بوبوه (bubuh) بایقوش دئمک‌دیر و آیری توتولمالی‌دیر. تورکیه تورکجه‌سینده،هوت-هوت(hüthüt) (<عربجه) یانیندا، چاووش قوشو، داراقلی/تاراقلی قوش، تاراقچیکیمی آدلاری دا واردیر. بونلاردان علاوه ایبی‌بیک (ibibik) چوخ یایقین‌دیرو یازی دیلینده ده ایشلک ساییلیر. ایبیک(ibik) بیچیمی ده عثمانلی قایناق‌لارینداگئچر. ابن مهنّا سؤزلویونده ایبوک(ibük)شکلی وار وگئچیش دؤنمی‌نی گؤستریر. چونکو اسکی تورکجه و دیوان لغات الترک‌دهبو معنادا اوپگوک(üpgük) واردیر. بوتون بو بیچیم‌لر، سس تقلیدینه دایاندیقلاری و اوناگؤره دهییشگنلیک گؤستردیکلری آچیق‌دیر. قوش'ون چیخاردیغی سس'ین بیر چوخ دیلده(مثلا اینگیلیزجه ده hoepoe) آدینا یانسیدیغی کیمی، باشینداکی داراقسی (=داراق کیمی) تاجی/ککیلی ده"شانه به سر، داراقلی قوش" کیمی آدلار قایناقلیق ائدیبدیر. آیریجاتورکیه تورکجه‌سینده ایبیک "قوش/خوروزلاردا گؤرولن پیپیک" معناسیندا داواردیر. بلکه ده قوشون آدی‌نین ایبی‌بیک اولماسینادا بو سؤزجویون ده ائتگی‌سیواردیر.
3. یاغال(yağal):"آچیققارا رنگ، قهوه رنگی[قویون، گئچی و بنزرلرینده]". سؤزجوک بو. بیچیمی ایله خوی‌داندرلنمیش‌دیر، اما یایقین ساییلابیلر. چاراویماق‌دا یاهال(yahal) اوسته کیآنلام‌دا، قاشقایجادا یانگال(yangal) "قهوه‌یی سوخته" معناسییلا موجوددور. آنادولودا یاغال"قولاغی ساری حیوان، اوزو قهوه رنگی اولان حیوان" یایقین ایکن، یانغال(yaŋal)دا "قیرمیزی، آلاجا، آل(=صورتی)" گؤرولور. یاغال ایلهآنلامداش اولان یانغال دا دنیزلی و موغلا(فتحیه)دا وار. ایسپارتا، توقات و دوزجهآغیزلارینداکی یانیقال(yanıkal)"قهوه رنگی، گیلانار رنگی" دا بونلارا قاتیلمالی.بونلارین یانیندا ماراش کندلرینده "قیرمیزی، آل" معناسیندا یانیل(yanıl) و قیصری ده"قولاق‌لاری ساری یا قهوه رنگی اولان کئچی" معناسینداکی یانال دا بوکلمه‌لردن آیریلمازلار. کلمه میزین کؤکنینه گلینجه، منجه سؤزجوک اسکی تورکجه‌دنبری بیلینن یاغیز(yağız) "قهوه رنگی، یانیق رنگی" سؤزجویو ایله بنزرلیکگؤستریر. یاغیز مؤحتملن یاقماق(=یاندیرماق) فعلی ایله کؤکدش‌دیر. یانیق‌لیق ایلهقهوه رنگی‌نین بنزرلییی و یاخین‌لیغی آچیق‌دیر. آیریجا یاغیز و یاغال دا، قارالیقمعناسی دا آغیر باسیر. سانیرام یانغال/یانال اساس بیچیم اولاجاق‌دیر و یاشیل/قیزیلکیمی کلمه‌لرده اولان ـیل اکی ایله قورولموش‌دور. بو ایکی رنگی آدی‌نین بنزرلییییاغال/یانغال/یانال بیچیمی‌نی دوغرولاماق‌دادیر. دوشوندویومه گؤره یاغال/یانالتورکجه میزده ایشلک حالا گله بیلر. کلمه تورکیه تورکجه سی‌نین یازی دیلینده یئرآلماماق‌دادیر.
4. قارینپا(qarınpa):"قارنی بؤیوک، گؤبکلی". یئرلی لهجه لریمیزده یایقیندیر. آنادولو آغیزلاریندا آزاراق گؤرونور؛ سیواس(چَپنی)دا قارناپا(karnapa)، "آغیرجانلی، ووردوم دویماز"، گوموشخانه(اولوشیران)ده garnapa سؤیله‌ییشی ایله "قارنی بؤیوک، گؤبکلی" دئمک‌دیر.سامسون(قاراخلیل) و نییده آغیزلاریندا قارناپا "شیشمان آدام" آنلامیداشیر و کلمه قیبریس تورکجه‌سینده ده گؤرولمک‌ده‌دیر. کلمه‌نین ایلک عونصورونونقارین اولدوغو و بیزده بیر هجانین دوشدویو، آچیق‌دیر. آنجاق ایکینجی عونصور نه‌دیر؟فردی گوزل، دوقتورا چالیشماسیندا(تورکیه تورکجه‌سی آغیزلاریندا سؤز یاپیمی،فیرات اونیورسیته‌سی، 2015، 11.ص)، بیر –ABA اکی‌نین واراولابیله جه‌‌ییندن بحث ائدر. وئردییی اؤرنک‌لرین هئچبیری یازی دیلینده گؤرونمز و بیر بؤلومو ده شوبهه گؤتورور. من اونلاردان بیر نئچه‌سی‌نیندقته آلینمالی اولدوغونو دوشونورم؛ کؤره‌په(körepe)(نییده آغزی) "کورکیمی ترپه‌نن، چالیشماز دوروما گلمیش آدام". بو کلمه‌نین دهییشگهسی اولانکوْراپا(korapa)دا (اولوشیران/گوموشخانه) "دقت‌سیز، آشا-آشا یا آشا-دوشهیئرین آدام" و گئنه‌ده گوموشخانه‌ده (اولوشیران) سوْلاپا(solapa) "سولاللی، سولاق، سولاققای/ سولاققَی". بونلارین کؤکو آچیق‌دیر. بیزیم قارینپانیندا کؤکو بللی دیر. اما اکین داها درینلمه‌‌سینه آراشدیریلماسی گره. او زامانبلکه یازیلی تورکجه‌ده یایقین اولان و کؤکنی آچیقلانمایان سونه‌په (sünepe) "یازیق، سرسم، جرجه‌نک یئرین آدام" کلمهسینه ده بیرایشیق توتولور. هر حال‍دا سؤزجویوموزون کؤکلو و دوغرو اولدوغو، شوبهه گؤتورمز.
5. سئلوْوو(séllovu):"آشیری درجه‌ده بوْل/بوْللوق، آچیق-تؤکوک". دانیشیق دیلیمیزده گؤرولور. آنجاق یازی دیلینده یئر آلماز. سؤزجوک فرقلی بیچیم‌لرده،آنادولودا، آزاراق دا اولسا، گؤرولمک‌ده‌دیر. سئلله‌گی (selleği)کاستامونو(توْسیا)دا "سئل یاتاغی"، سئلله‌گو(sellegü) بو آنلام‌دا،سیواس(ییلدیز ائلی)دا وار. گئنه‌ده کاستامونو دا سئللؤگو(sellögü) "زمی‌لریا اکین‌لر آراسیندا سویون داشماماسی اوچون چکیلن سد" دئمک‌دیر. سئلوی(selevi)، چانقیری آغزیندا "سو یاتاغی، باخچا/باغ‌لاردان گئچنآرخ" معناسیندادیر. سون اولاراق گوموشخانه(اولوشیران)ده "سئلؤگون(selögün) یاغمور" دئییمی "آرالیقسیز یاغیش" معناسیداشیماق‌دادیر. بو کلمه‌لرین بیر سؤزجویون ده‌ییشگه‌لری اولدوغو، "ماجرالیبیر اک" آدلی یازیمیزا باخینجا آنلاشیلیر. کلمه‌نین کؤده سئل(<عربجهسیل) واردیر و اوندان گلن سئلله‌مک(séllemek) "احتیاج‌دانآرتیق گلمک/اولماق، بول اولماق" دیلیمیزده بوگون یایقین گؤرونور. اک ایسهاؤنجه‌لری بحث ائتدیییمیز –AGU اکی‌دیر و V<Ğ<G یاشاندیغیاوچون ö/o<A دهییشیمی ده یاشانیر اونون تؤره‌تی‌لرینده(مشتقات'یندا).
6. چالیم-ووروم(çalım-vurum):"چابالاما،چیرپینما(=تلاش و تقلا)". اؤزللیک‌له "چالیم-ووروما دوشمک" دئییمیایچینده ائشیتمیشم. دئییم آذربایجان تورکجه‌سینه مخصوص اولاجاق‌دیر. یازی دیلیندهده گؤرمه‌میشم. چالیم، تورکیه تورکجه‌سینده و آنادولو آغیزلاریندا، چالماق فعلیندنگله‌رک فرقلی معنالار داشیماق‌دادیر: 1. آز بنزرلیک، 2. آبارتیلی(اغراق آمیز)داورانیش، 3. قیلیجین کسگین یانی، 4. فوتبال‌دا و بنزری اویون‌لاردا: دریبل، 5.منزل/اَریم(=تیررس، بُرد). ووروم ایسه، آنادولودا یوخ کیمی‌دیر اما یئنی تورکجه‌ده"نبض" قارشیلیغی اولاراق اؤنریلیبدیر. بو معنا دا منجه اویغون گؤرونور. ایکیسؤزجویون ده تؤره‌ییشی آچیق ساییلیر و یازی دیلیمیزه ده قاتیلابیلیرلر.
7. جاماکی(camakı):"ویترین،توکان‌لارین بؤیوک شوشه‌لری". سؤزجوک دانیشیق دیلینده چوخ گؤرولو. تورکیهتورکجهسینده بو معنادا جامکان(camekan) واردیر. آیریجا، جامکان جام/شوشه ایله آیریلمیش یئرلره، جاملیق "(حامامدا)سویونما یئری" و دانیشیق دیلینده "گؤزلوک" معناسیندادیر. "سویونما یئری" معناسی،شوبههسیز فارسجا "جامه‌کن"(بوگون: رختکن)ده گلیر. آنلاشیلان سونرالاری،جام(=شوشه) کلمهسینین تأثیری آلتیندا "شوشه‌لی یئر، شوشه‌لیک، جاملیق"معناسی گلیشمیش و اورادان یئنیجه "ویترین" معناسی اورتایا چیخیبدیر. اوزامان، سؤزجوک شوبههسیز عثمانلیجادان آذربایجان تورکجه‌سینه گئچیبدیر. بیر چوخیئرده و اؤزللیک‌له تبریزده، گؤزلوک(و یا گونش گؤزلویو) تاخانلاراساتاشماق اوچون "ائششک باخیر جاماکی‌دان" کیمی آشاغی‌لاییجی سؤزلر سؤیله‌نیر.
8. لومه(lüme): داها چوخ "لومهتویوق" دئییمی ایچینده گؤرونور. "قیسا، کَسیک، قویروقسوز" آنلامیداشییان سؤزجوک، آذربایجان لهجه‌لری ایچینده چوخ گئنیش یایقین‌لیق گؤستریر.آذربایجان جمهوریتی لهجه‌لرینده "قویروقسوز(قوش، قویون )" آنلامییانیندا، قیسا ساچ اوچون ده "لومه ساچ"، قیسا پالتار معناسیندا"لومک پالتار" و "ایکینجی یول دؤیولموش چلتیک"(قوبادلی آغزی)معنالاری دا لومه سؤزجویونده واردیر. بو سون معناسییلا، لیمه(lime)، آنادولودا داگؤرونور(توسیا/کاستامونو، قارغی/چوْروم). کلمه‌نین لومگ(lümeg) و لومک(lümek) شکلی دهواردیر و سونرادان تؤرهمیش اولمالی‌دیر. آنادولودا لومه، گؤرولمه‌سه ده، لیمه،یازی دیلینده داهی سیخ-سیخ گؤرونور. لیمه "تیکه، پارچا" دئمک‌دیر.لیمه-لیمه ایسه "تیکه-تیکه، نارین-نارین" معنالاری داشیر و سامسونآغرینداکی لومه (lüme)"کرپیج" معناسی باشقا لهجه‌لرده‌کی لیمه'نین معناسی ایله اؤرتوشور:"سینیق کرپیج،قورومامیش کرپیج'ین ایکییهبؤلونموش پارچالاری" آنلامی آنادولودا چوخ گؤرونور. سؤزجویون کؤکنی‌نهگلینجه، فارسجا "نیمه(=یاریم، اسکیک)"دن آلیندیغی آچیق‌دیر. آنادولو وایستانبول آغیزلارینداکی لیمه بیچیمی ده ، آذربایجان‌داکی بیچیمین یئرلی بیر دیل‌دندوغرودان فارسجادان گلدییی‌نی گؤسترمک ده‌دیر.
9. ساسیماق(sasımaq):"پیس قوخوماق، ایی‌لنمک، چوروموش اییی وئرمک". فعل، لهجه‌لریمیزده گؤرولور و چوخ اسکی کؤکلریواردیر. آنادولو و عثمانلی آغیزلاریندا "قوخوشماق، پوزولوب قوخماق"معنالاری، دیوان لغات الترک‌ده ده واردیر. آیریجا ساسیق"دادسیز، دوزسوز" معناسیندا بالیکسیر، سامسون، اوردو/پرشمبه و سیواسآغیزلاریندا "ساغلیق‌سیز، رنگ‌سیز(کیمسه)" معناسیندا دوزجه‌ده،"بایاتلامیش قوخوموش" آنلامی‌ندا بورسا، دوزجه، قیصری/حصارجیق‌دا وار.ساسی(sası) ایسه "پیس، میندار، پیسقوخان" معناسیندا عثمانلی و چاغداش تورکیه تورکجه‌سینده یایقیندیر و آنادولوآغیزلاریندا آشاغی-یوخاری بوتون بؤلگه‌لرده واردیر. کلمه‌میزین، اسکی تورکجه‌ده‌کیساسیماق فعلی‌نین اوزانتیسی اولدوغو آچیق‌دیر. سانیرام، ساخسی<ساقسی دا بوردان گلیر. دیوان لغات الترک‌ده،کاشغرلی "ساسیق" سؤزجویونو ساخسی معناسیندا وئریر. بو کلمه‌نین اصلیندهساسیماق فعلینه دایاندیغی دوشونولهبیلر. قرآن کریم‌ده و لقدخلقنا الانسان من صلصالٍ، من حماء مسنونٍ(=انسانی قورو پالچیق‌دان، قاراقوخوموش چاموردان یاراتدیق) گئچمک‌ده‌دیر. بو آیه‌ده(و باشقا یئرلرده) پالچیق'ین دا قوخوشدوغو و ایی‌لندییی آنلاشیلیر وگؤرونور. او زامان ساقسی ایله ساسیق'ین(=کؤچوشمه یولویلا) بیرلشمه‌لری، آنلام باخیمی‌ندان دا موم گؤرونور.
درباره این سایت